K o m p o z it s io n m a t e r ia L l a r t u z IL ish I 3- §. K om p ozitsion m ateriallar holati, tuzilishi va xom ashyosi

5 - §. T olali to ‘ldirgichlar turlari va xossalari
Tolali m ustahkam lashtirilgan kom pozitlarda to ‘ldirgichlar sifatida 
toza elem entlar va yuqori haroratli birikm alar (W, C, A120 3, SiC va b.) 
tolalari va 
ipsim on 
kristallari q o ‘llaniladi, 
ham da m etall va 
qotishm alar sim laridan (M o, W , Be, yuqori m ustahkam p o ‘latlar va b.) 
foydalaniladi. A rm irovka uchun diam etri bir necha m ikrondan yuz 
m ikrongacha diam etrli uzluksiz va diskret tolalar q o ‘llaniladi.
N azariy xisoblarga k o ‘ra, m ustahkam lashtiruvchi tola diam etri 
d
qanchalik kichik b o is a , dem ak uning uzunligi diam etriga k o ‘ra 
qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik m aterialda tartiblik darajasi yuqori
27

---

b o ‘ladi. B u nazariy xisoblar am aliy jix atd an ham tasdiqlandi.
Tolali kom pozitsion m ateriallar m ustahkam ligi asosan tolaning 
xo ssalariga bo g ‘liq, m atritsa esa arm irovka elem entlari orasida 
kuchlanishlarni tarqatish vazifasini bajaradi.
Q attiq arm irovka tolalari m aterialga tushgan kuchlanishni o ‘ziga 
olib, 
kom pozitsiyaning m ustahkam ligini 
va qattiqligini tolalar 
y o ‘nalishi b o ‘yicha kuchaytirib beradi.
M atritsa tolalarga zarba kuchlanishini to ‘liq o 'tk az ib berish uchun 
tola-m atritsa o ‘rtasida m ustahkam b o g ia n is h b o iis h i shart. B u shartni 
bajarish uchun m atritsa tolani t o i iq qoplashi kerak: bu shart bajarilishi 
uchun m aterialda m atritsani m iqdori 15-20% dan yuqori b o iis h i kerak.
M aterial tayyorlanishda va q o ila s h sharoitida m atritsa va tola 
orasida o ‘zaro ta ’sirlanish b o iis h i ruxsat berilm aydi ( o ‘zaro difftiziya 
ta ’qiqlanadi), chunki bunday diffiiziya m ustahkam likni pasayishiga 
olib keladi. M atritsa va tola orasida fazalar adgeziyasi nam oyon 
b o ia d i (6-rasm ). Lekin m atritsa va to id irg ic h chegarasidagi sirt 
tarangligi yuqori b o is a , to la ustiga oraliq qatlam hosil qiluvchi 
m axsus qoplam a beriladi.
T olalar kom pozitsion m aterialda yoriqlar tarqalish tezligini keskin 
kam aytiradi va deyarli butunlay to ‘satdan m o ‘rt sinishni b arta raf etadi. 
B ir o ‘qli kom pozitsion m ateriallarda m exanik xususiyatlarning tola 
y o 'n a lish i va qaram a-qarshi y o ‘nalishlari b o ‘ylab anizotropiyasi
nam oyon b o ia d i.
Y uqori effektivlikga ega b o ig a n keram ik tolalar X X chi asrning 
oxirida k a sh f etildi: ular bor, krem niy karbidi, uglerod va alyum iniy 
oksidi asosida tayyorlangan. B a’zi keram ik tolalar yangi ishlab 
chiqarish usullari - zol-gel texnologiyalar va nazorat qilinadigan 
organik prekursorlar pirolizi usullari yordam ida ishlab chiqildi.
28

---