|
2-B O B . K O M P O Z IT S IO N M A T E R IA L L A R T U Z IL ISH I
3- §. K om p ozitsion m ateriallar holati, tuzilishi va xom ashyosi.
K om pozitsion
m aterialning
bir
butunligini
ta ’m inlovchi
kom ponent tashkil etuvchiga bog‘lovchi kom ponent
(m atritsa,
interfeys)
deb ataladi. B oshqa kom ponentlarning
(arm irovk a,
m u stah kam lash tirish , to ‘ldiruvchi
v a hokazo) shu m atritsada jo y la-
shishi m a ’lum geom etrik qonuniyatga b o ‘ysinishi yoki b o ‘ysinm asligi
ham m um kin.
K om pozitlarda m atritsa v a q o ‘shim chalar orasida
m axsus yupqa qatlam b o ‘lib, u ajralish yuzasini belgilaydi (6-rasm ).
K om pozitsion m ateriallarni sinflarga ajratishda m atritsa yoki arm atura
va q o ‘shim chalarning turiga, m ikrotuzilishi xususiyatlari va m aterialni
olish usuliga ham e ’tibor beriladi.
Ideal
Real
Tolli
Tola
M atritsa
M atritsa
A
В
6-rasm .
T ola va m atritsa o ‘rtasidagi chegara (interfeys):
A - ideal holat; B- real sharoitda.
M atritsa m aterialining turiga qarab, kom pozitsion m ateriallar
quyidagi turlarga bo"linishi m um kin: “m etal m atritsali”, “ keram ik
m atritsali” (organik bo‘lmagan polim erlar, m inerallar, uglerodli,
keram ik), “ polim er m atritsali” (organik m atritsali va k o ‘p m atritsali
aralash) kom pozitsion m ateriallar.
B o g'lovchi m aterialning vazifasi m ahsulotga m a’lum geom etrik
shakl berib qolm asdan, balki u kuchlanishlarni hajm b o ‘yicha bir xil
taqsim lanishini ham ta ’m inlaydi va m a ’lum
m exanik xossani
shakllantiradi, ham da arm atura yoki q o ‘shim chalarni tashqi m uhitdan
asraydi. K om pozitsion m aterialning issiq va korroziyaga bardoshlilik,
elektr va issiqlikni saqlash qobiliyati. qayta ishlash texnologiyasi kabi
m uhim xossalari bo g ‘lovchining xususiyatlariga b o g ‘liq. Lekin
arm irovka (m ustahkam lashtirish) va q o ‘shim cha elem entlarning turiga
qarab
ham da
ularning
m atritsada
jo ylashishi
va
geom etrik
22
o ‘lcham lariga
qarab,
kom pozitsion
m ateriallarning
xossalari
o ‘zgaradi. Jum ladan, kom pozitsion m aterialga q o ‘shim chalar, y a ’ni
arm atura elem entlari (odatda, 10% dan ko ‘proq m iqdorda) asosan,
m exanik
xossalarni
yahshilash
uchun
q o ‘shiladi.
B unda
m ustahkam lik, zichlik, plastiklik ortib, m aterialning zichligi, elektr
xossalari, issiqlik o ‘tkazuvchanligi va boshqa xususiyatlar m a’lum
y o ‘nalishda yoki faqat alohida olingan joylard ag ina o ‘zgaradi.
K om pozitsion
m ateriallarning
eng
m uxim
xususiyatlari
deform atsiyaga m ustahkam ligidir. T o ‘ldiruvchi hom ashyolar sifatida
q o ‘llaniladigan elem entlar odatda m ayda kukun yoki kalta tola holatda
b o ‘ladi. B unday q o ‘shim chalar asosan m aterialning tan narxini
kam aytiradi va shu bilan bir vaqtda ular kom pozitsion m aterialning
m ustahkam ligini 1,5-2,0 barobar oshirishi ham m um kin. M a’lum
m iqdordagi (arm atura) q o 'sh im ch ala r m aterialning m ustahkam ligini
2-10 barobarga oshiradi. K om pozitsion m ateriallarda to 'ld iru v ch i va
q o ‘shim cha (arm atura) m ateriallar birgalikda qatnashishi ham da
ularning o ‘lcham lari va joylashishi har xil b o ‘lishi m um kin. 0 ‘lchami
uch y o ‘n alishda kichik boMgan q o ‘shim chalarga qum , m ayda (kukun)
donachalarga ega b o 'lg an m etallar, fosfatlar, shisha va loysim on
m ikrosfera shakldagi m ateriallar kiradi (3-rasm ). T o 'ld irg ich n in g
shakli bo‘yicha ular 3 turga b o ‘linadi (3-rasm ): n o l-o ‘lcham li, bir-
o ‘lcham li, ikki o ‘lcham li. B ir o ‘Ichamli q o ‘shim chalarga tolasim on
toM diruvchilar, arm atura elem entlari, kalta tolali tabiiy m ateriallar
(m asalan, asbest), o ‘sim lik m ateriallari, tolasim on kristallar (oksidlar,
alyum iniy nitrid, berilliy oksidi, bor karbidi, krem niy nitridi), uzun
tolali har xil organik birikm alar va hokazolar kiradi. Ikki o ‘lchamli
to ‘ldiruvchilarga lentalar, m atolar, to 'rsim o n va boshqa arm atura
elem entlarni keltirish m um kin.
K om pozitsion m ateriallar xossalariga q o ‘shim cha elem entlar
(to ‘ldiruvchi) ning ta ’siri ju d a katta b o ‘lganligi uchun ko‘pincha shu
kom pozitsion m aterialning nom i uning to ‘ldiruvchisi nom i bilan
b o g ‘liq b o ‘ladi. M asalan, grafitoplastlar, shisha tolali kom pozitsiyalar,
organoplastiklar va xokazo.
23
K om pozitsion
m ateriallarni
m akrotuzilishi
b o ‘yicha
ham
farqlanishi m um kin (1-diagram m a). Y uqorida ta ’kidlaganim izdek,
m atritsada
to ‘ldiruvchilar
tartibsiz joy lash ish i
m um kin,
lekin
k o ‘pincha ularning tartibli joylash ish ig a erishishga harakat qilinadi.
H ar xil o ‘lcham ga ega b o ‘lgan to 'ld iru v ch i va arm aturalar birgalikda
qatnashganda ularning o ‘zaro tartibli joy lash ish im koniyatlari k o bp
buladi.
K om pozitsion m ateriallarning xossalari ham m a y o ‘nalishda b ir xil
bo'Isa,
bunday
m aterial
xossalari
izotrop
b o ‘ladi.
Bunday
m ateriallarga kukun holidagi qo'sh im ch alari xaotik jo ylashgan
kom pozitsiyaiar kiradi. M ateriallarning turli y o'n alish lard ag i xossalari
farq qilsa, bunday kom pozitsiyaiar anizatrop xossalarga ega deyiladi.
B unday kom pozitsiyalarda arm atura sifatida tolalar, plastinkalar,
m atolar, to ‘rlar m a ’lum y o ‘nalishda joylashtirilgan b o ‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
