K o m p o z it s io n m a t e r ia L l a r t u z IL ish I 3- §. K om p ozitsion m ateriallar holati, tuzilishi va xom ashyosi

4- §. K om pozitsion m ateriallarn in g asosiy kom ponentlari:
m ustahkam lash (arm irlash), m atritsalari, interfeyslar
(to‘ldirgichlar).
Tolali 
kom pozitsion 
m ateriallardan 
farqli 
dispers 
m ustahkam lashtirilgan 
kom pozitlarda 
m atritsa 
o g 'irlik
va 
m ustahkam likni ta ’m inlovchi asosiy elem ent xisoblanadi. D ispers 
zarrachalar m etallda dislokatsiyalarning harakatini sekinlashtiradi, 
oddiy v a yuqori haroratlarda uning m ustahkam ligini oshiradi
Dispers-m ustahkam lashtirilgan kom pozitsion ma­
teriallarning eng asosiy afzalligi - ularning xossalarini
izotropligidir.
Dispers zarrachalarning o ‘lcham lari 0,01...0,1
mkm 
bo‘lganda 
ular 
m aterialning 
yuqori
mustahkam ligini 
ta’minlaydi. 
Zarrachalarning
miqdori ularning fazoda joylanishiga bog‘liq bo‘lib,
odatda kom pozit hajmi bo‘yicha 5-10 %ni tashkil
etaHi. 
____________
M ustahkam lashtirish kom ponentlari sifatida yuqori haroratli va 
qiyin eruvchan fa z a la r- oksid, nitrid, borid, karbid (A l20 3, S i 0 2, BN, 
SiC va b.) birim alar q o ‘llaniladi. D ispers-m ustahkam lashtirilgan 
kom pozitsion m ateriallar asosan kukun m etallurgiya usullari yoki 
suyuq m etall tarkibiga quyish oldidan to ‘ldirgichlar q o ‘shish usullari
24

---

yordam ida ishlab chiqariladi.
Z am onaviy m ashinasozlik va m uhandislik texnikasida eng k o 'p
tarqalgan dispers-m ustahkam lashtirilgan kom pozitsion m ateriallar 
alyum iniy va nikel asosida tayyorlanadi.
A lyum iniy asosida tayyorlangan m ateriallar “ pishgan alyu ­
m iniy porosh ogi” (SA P) 
deb ataladi va alyum iniy, ham da A120 3 (22 
% gacha) zarrachalaridan iborat b o ia d i. SAP m ateriali (1-jadval) 
yuqori m ustahkam likga ega bo‘lib, olovbardoshligi, 
korrozion 
bardoshligi va xossalarning term ik stabilligi bilan ajralib turadi. 
A lyum iniy oksidi m iqdori oshishi bilan m aterialning m ustahkam ligi, 
qattiqligi, olovbardoshligi oshadi va plastikligi kam ayib boradi.
SAP sovuq holda qiyin va issiq holda yahshi deform atsiyaga 
m oyilligi, qirqish bilan oson ishlov berilishi, kontakt va argon-duga 
payvandlash y o ‘rdam ida yaxshi ishlov berilishi m um kin. SA Pdan 
listlar, profillar, shtam p form alari, folga ishlab chiqariladi, ham da 
porshen 
shtoklari, 
kom pressor 
lopatkalari, 
ventilyator 
va 
turbinalarning parraklari, transform ator obm otkalari tayyorlanadi.