K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Hazm qilish sistemasi filogenezi. Umurtqalilarda hazm qilish sistemasi 
filogenizida tuban xordalilar (lansetnik) dagi  to‘g‘ri naydan iborat ichak ma’lum  
funksiyalar bajaradigan, ovqatni mexanik va kimyoviy parchalaydigan a'zolargacha 
mukammallashadi. Hazm qilish sistemasining old halqum qismi nafas olish a’zosiga 
aylanadi yoki nafas olish sistemasi bilan bog‘langan bo‘ladi. Evolyuttttsiya 
davomida hazm nayi uzunlashadi, so‘rish sathi xilma-xil bukilmalar, 
mikrovorsinkalar yordamida kengayadi, hazm qilish bezlari rivojlanadi. 
Umurtqalilarning hazm qilish sistemasi entodermadan rivojlanadi. Ularning hazm 
qilish sistemasi og’iz bo’shlig‘idan va undagi tishlar, halqum, qizilo‘ngach, 
oshqozon, ingichka va yog’on ichaklarga mukammalashadi. Bundan tashqari, ularda 
so‘lak bezlari, jigar va oshqozon osti bezi yaxshi takomillashgan. Umurtqalilar 
hazm qilish sistemasi a'zolari har bir sinf vakillarida o‘ziga xos rivojlangan. 
 
Baliq va amfibiyalarda jigar birmuncha yirik, oshqozon osti bezi ichakning 
yon o‘simtasi sifatida rivojlanadi. Baliqlarda oshqozon yaxshi shakllanmagan. Baliq 

---

 
 221
va amfibiyalarda jag‘larida bir qator konussimon tishlar, ya'ni gomodont sistemali 
tishlar mavjud. 
 
Reptiliyalar tishlari ham gomodont tuzilgan (40-rasm), ularda ingichka va 
yo‘g‘on ichak chegarasida birinchi marta ko‘r ichak paydo bo‘ladi. 
 
Qushlarning hazm sistemasi ularning o‘sishiga moslangan holda 
takomillashgan. Ularda jag‘ va tishlar bo‘lmaydi, yo‘g‘on ichagi anchagina kalta 
bo‘ladi. 
 
Sutemizuvchilarda geterodont tishlar sistemasi rivojlanadi. Ularning 
halqumining yon devoridan 4 ta oyquloq cho‘ntaklari rivojlanadi. Bu cho‘ntakning 
birinchi juftidan Evstahiy nayi va o’rta quloq, ikkinchisidan murtaklar sinusi, 
uchinchi va to‘rtinchisidan esa  qalqon oldi   va qalqonsimon bez rivojlanadi. Ba'zan 
bu bezlarning shakllanishi noto‘g‘ri borganligi sababli, bo‘ynida tug‘ma teshiklar 
bo‘lishi anomaliyasi rivojlanishi kuzatiladi. 
 
Hazm sistemasi nuqsonlari ichak naychasi yoki uning hosilalarining 
gipogeneziyasi (sust rivojlanishi) yoki ageneziyasi (umuman rivojlanmasligi), 
kanalchalar yoki teshiklarning stenozi,  atreziyasi,  ayrim to‘qimalarning 
geterotopiyasi  shakllarida kuzatiladi. 
 
Shunday qilib umurtqalilar hazs sistemasining evolyuttttsiyasi uning 
tuzilishining tobora murakkablanishi, ihtisoslashishi, ovqat so‘ruvchi sathining 
uzayishi va har xil moslamalar hisobiga ortishi, tishlarning ixtisoslashishi 
yo‘nalishida boradi.