K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

22-Mavzu. Umurtqalilarning qoplovchi, harakat-tayanch va hazm 
sistemalarining onto-filogenezi. 
 
Mashg‘ulotning mazmuni.   
Qoplovchi a'zolar sistemasi organizmning tashqi muhit bilan bevosita 
aloqasini ta'minlaydi, tashqi muhit o‘zgarishlarini sezadi va ularga javob 

---

 
 217
reaksiyalari hosil qilishda qatnashadi. Tashqi qoplovchi to‘qimalar zararli 
ta’sirlardan himoya qilish, ta'sirlarni qabul qilish vazifalarini bajaradi, moddalar 
almashinishida ishtirok etadi, qo‘shimcha nafas olish va ayirish organlari vazifasini 
bajaradi. Bundan tashqari teri hosilalari-harakat organlarining shakllanishida, 
tuyoqlar, tirnoqlar hosil qilishda, kurash va himoya qilish vositasi sifatida (shoxlar, 
ninalar va boshqalar) qatnashadi. 
 
Tibbiyot nuqtai nazaridan teri juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning 
ko‘rinishiga, rangiga qarab odam organizmida kechayotgan ayrim xastaliklar haqida 
fikr yuritish mumkin. Masalan, gepatit kasalligida teri sariq rangga bo‘yalib qoladi, 
buyrak usti bezi faoliyati buzilganda suv-tuz almashinuvi o‘zgarishidan, teri qora 
rangda bo‘lsa, bronza yoki Addison kasalligi rivojlanayotganlgidan dalolat beradi. 
Terining tez-tez yallig‘lanishi, uning po‘st tashlashi organizmda gipovitaminoz 
mavjudligini, ayniqsa A vitamini yetishmasligini ko‘rsatadi. Terida ba'zi 
mikroorganizmlar, parazit hayvonlar parazitlik qilsa, uning tuzilishini va 
ko‘rinishini o‘zgartiradi. 
 
Nihoyat barmoq terisi chiziqlarini o‘rganish (daktiloskopiya) bilan kishining 
shaxsini, undagi ayrim irsiy hastaliklarni aniqlash mumkin. 
 
Demak, teri odam organizmining muhim sistemalaridan bo‘lib, uning kelib 
chiqishi (filogenezi), rivozhlanishini bilish shifokor uchun muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
 
Tuban xordalilar terisi ikki manbadan - ekto - va mezodermadan rivojlanadi. 
Uning tashqi epiteliy qavati ektodermaning, uning ostidagi biriktiruvchi to‘qimali 
korium qavati mezoderma mahsulidir.   
Umurtqalilarda teri aniq ehpidermis va korium qavatlariga ajratiladi: Ularning 
terisida quyidagi umumiylikka ahamiyat berish kerak: 
1)  epidermis – ko‘p qavatli muguzlanuvchi epiteliy bo‘lib, uning hosilalari turli 
tuzilishdagi bezlardir; 
2)  korium - zich tolali shakllanmagan biriktiruvchi to‘qimadan tuzilib, undagi 
kollagen va elastik tolalar turli yo‘nalishda joylashadi. 
Baliqlarning terisi plakoid va suyakli tangachalar bilan qoplangan. Epidermis bir 
hujayrali shilliq ishlovchi bezlar tutadi. Korium zich tolali biriktiruvchi to‘qimadan 
iborat. 
Plakoid tangachalar asosan tog‘ayli baliqlarda, suyakli tangachalar esa suyakli 
baliqlarda uchraydi. 
 
Amfibiyalarning terisi yalangoch, ja'ni tangachalarsiz bo‘ladi. Teri bezlari 
ajratadigan shilimshiq terini  qurib qolishdan saqlab turadi. Bundan tashqari, u 
bakteriotsid ta'sirga ham ega. Ayrim amfibiyalar terisidagi zaharli bezlar mahsuli 
ularni dushmandan himoya qiladi. 
 
Reptiliyalar terisi ularning quruqlikka moslanishida juda katta evolyutsion 
ahamiyatga ega. Reptiliyalar terisi epidermisining yuqori qatlami shoxlanib, kosa 
yoki tangachalar hosil qilib, tanani qurib qolishdan saqlaydi. Epidermisning pastki 
usuvchi - malpigiy qavati shox qavat hujayralarini yangilab turadi. Reptiliyalar terisi 

---

 
 218
xususiyatlaridan yana biri - bezlar tutmasligidir. Ularning barmoqlarida 
changaksimon tirnoqlar shakllanadi. 
 
Qushlar terisi juda yupqa bo‘lishi, bez  tutmasligi (quymich bezidan 
tashqari), patlar bilan qoplanganligi bilan harakterlanadi. Qushlar oyog‘i terisi tipik 
shoxsimon tangachalar bilan qoplangan. 
 
Sutemizuvchilarning terisi qatlamlari murakkab, yung bilan qoplangan, turli 
xil bezlarga boy bo‘ladi. Soch, tirnoq, oyoq, shoxlar tangachalar hamda turli bezlar 
epidermisning hosilalari hisoblanadi. Korium ayniqsa juda jaxshi rivojlangan, uning 
ostida teri osti yog‘ kletchatkasi ham rivojlanadi. Sut bezlari, teri bezlari, yog‘ 
bezlari sutemizuvchilar uchun hos bo‘lgan bezlardir. Ularda yana maxsus ahamiyat 
kasb etuvchi tuyoq bezi, hid taratuvchi bezlar ham uchraydi. Shunday qilib, teri 
evolyuttsiyasining asosiy yo‘nalishlari-teri va uning hosilalarining 
mukammallashishi bilan bog‘liq. Bu hosilalar qurib qolish., mexanik ta’sirotlar, 
issiqlik, qizib ketishlardan saqlaydi.