K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Harakat-tayanch sistemasi. Harakat-tayanch 
sistemasining asosiy vazifasi 
- himoya hamda harakat uchun tayanch bo‘lib hisoblanadi. Umurtqalilarda skelet 
uch asosiy qismdan: o‘zak skeleti, qo‘l-oyoq skeleti, bosh skeletidan iborat. 
 
O‘zak skeleti dastlab xorda sifatida entodermadan rivojlanadi. Xorda asosan 
kuchli vakuollashgan hujayralardan tuzilgan. Umurtqalilarda xorda asosan embrion 
davridagina saqlanib, keyinchalik umurtqa pog‘onasi bilan almashinadi. 
 
To‘garak og‘izlilar va baliqlarning umurtqa pog‘onasi tana va dum 
qismlaridan tuzilgan. Umurtqalilar soni turlicha bo‘lib, ular tanadan va 
o‘simtalardan tuzilgan. 
 
Amfibiyalarda baliqlardan farqli ikki yangi qism - bitta umurtqadan iborat 
bo‘yin va dumg‘aza bo‘limlari rivojlanadi.     
 
Reptiliyalarning umurtqa pog‘onasi 5 qismdan – bo‘yin, ko‘krak, bel, 
dumg‘aza va dum bo‘limlaridan tuzilgan. Bu qismlardagi umurtqalar soni 
reptiliyalar turiga qarab o‘zgaradi. 
 
Qushlarning umurtqa pog‘onasi o‘ziga hos tuzilgan bo‘lib, u qushlarning 
uchishga moslashishiga yordam beradi. Bo‘yin qismi umurtqalari yaxshi rivojlangan 
bo‘lib, qushlarning harakatchanligi darajasini belgilaydi. Qolgan qismlardagi 
umurtqalar qo‘shilib o‘sgan. 
 
Sutemizuvchilar umurtqa pog‘onasida xorda faqat umurtqalar orasidagina 
saqlanib qoladi. Umurtqa pog‘onasi bo‘yin, ko‘krak, bel, dumg‘aza va dum 
qismlaridan iborat. Bo‘yin qismida 7ta, ko‘krak qismida 9-24ta, bel qismida 3-9ta 
umurtqa bo‘lib, dum qismi umurtqalari soni juda o‘zgaruvchandir. 
Odam umurtqa pog‘onasida uchraydigan ayrim anomaliyalar sababini uning 
filogenezidagi shakllanishidan aniqlash mumkin. Masalan, ayrim odamlar umurtqa 
pog‘onasining bo‘yin qismidagi umurtqalarda qovurg‘alar birikadigan yon 
o‘simtalar rivojlanishi mumkin. Ana shunday o'simtalar evolyutsiyada reptiliyalarda 
uchraydi. Ayrim vaqtda bel umurtqalari tanasi elementlarining o‘zaro yaxshi o‘sib 
birikmaganligi sababli spina bifida  anomaliyasi ham kelib chiqqan. 

---

 
 219