K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Magniy va Marganets     
Eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda yashab o‘tgan qadimgi yunon olimi Fales, temirni 
o‘ziga tortib oladigan g‘alati qora tosh haqida yozgan edi. Fales qo‘lyozmalarida ushbu toshni 
Magnesis litos  deb qayd etilgan. Ushbu so‘zning  ma’nosi  «Magneziya toshi» degani  bo‘lib, 
Magneziya  –  Yunonistonning  shimoliy  sharqidagi  Fessaliya  o‘lkasida  joylashgan  tog‘li 
hududning nomidir. Magneziya yunon afsonalarida ko‘p tilga olinadigan mashhur joy bo‘lib, 
Yason o‘zining «Argo» kemasini aynan shu joyda barpo qilgan; Geraklning do‘sti Filokett ham 
o‘z kemalarini Troya tomonga shu joydan yo‘llagan. Xullas, Fales asarlarida qayd etilgan o‘sha 
tosh hozirda kimyo fanida Fe
3
O
4
, ya’ni, temirning qora rangli oksidi sifatida yaxshi ma’lum.  
Uni magniy va marganetsga nima aloqasi bor?  – deb hayron bo‘layotgandirsiz? Gap 
shundaki,  Falesdan  bir  necha  asr  keyin,  aniqrog‘i,  eramizning  eng  boshida,  23-79  yillarda 
yashab o‘tgan Rimlik tabiatshunos Pliniy qoldirgan qaydlarda ham, yuqoridagi temir oksidiga 
o‘xshash, lekin magnit xususiyatiga ega bo‘lmagan tosh haqida so‘z boradi. Pliniy ham o‘sha 
toshni  ba’zi  o‘rinlarda  magnetis ba’zan  esa  magnes tarzida nomlagan. Tashqi ko‘rinishidan 
o‘xshash bo‘lsa-da, xossalari turlicha bo‘lgan ushbu toshlarning bir-biridan nega farq qilishini 
(aniqrog‘i,  nima  uchun  biri  temirni  tortadi-yu,  ikkinchisi  tortmasligini)  Pliniy  biz  uchun  
kutilmagan  bir  izoh  bilan  tushuntirishga  urinadi.  Ya’ni,  u  temirni  o‘ziga  tortadigan  toshni 
«erkak» tosh, tortmaydiganini esa «urg‘ochi» tosh deb ta’kidlaydi. G‘alati izoh.  
Keyinchalik, Pliniy «urg‘ochi» deb atagan o‘sha magnitlanmagan mineralni pirolyuzit 
deb  atay  boshlashgan.  Atama  shisha  va  oyna  ishlab  chiqaruvchi  ustaxonalar  orqali 
ommalashgan.  Uning  yasalishi  yunonchadagi  pyro  -  «olov»,  hamda,  lysis  -  «tozalash» 
so‘zlarini  birlashtirish  orqali  amalga  oshirilgan  bo‘lib,  shishani  eritish  mobaynida  ushbu 
mineralni qo‘shib eritilsa, shishaning turli ranglarga kirib qolishi oldi olinadi. Ya’ni, u shishani 
tiniqlashtiradi.  Kimyo  adabiyotlarida  pirolyuzit  MnO
2
  formulasi  bilan  qayd  etiladi  va 
marganets dioksidi deb nomlanadi.  

---

41 
 
O‘rta  asr  alkimyogarlari  qo‘lyozmalarida  pirolyuzit  minerali  magnesia  nigra  tarzida 
uchraydi.  Bunda,  mineralning  qora  rangda  ekaniga  urg‘u  berish  uchun  lotinchadagi  nigra, 
ya’ni,  «qora» so‘zi  ataylab qistirib  o‘tiladi.  O‘sha paytlarda hali kitob bosish unchalik ham 
ommalashmagan va kimyoga oid atamalar uchun ham qat’iy talablar joriy etilmagani sababli, 
alkimyogarlarning qo‘lyozmalaridan o‘zaro nusxa ko‘chirishda, yoki, xat-xabar almashinishda 
aynan  bitta  atamani  turlicha  talqin  qilish,  yoki,  imloviy  xatolarga  yo‘l  qo‘yish  oddiy  hol 
bo‘lgan.  Shu  sababli  ham,  magnesia  nigra  borib-borib,  avval  magnes,  keyinroq  mangnes, 
keyinchalik esa manganes tarzida ham yozila boshlagan. 1174-yilda esa shved ma’danshunos 
olimi Yuxan Gottlib Gan (1745-1818) pirolyuzitdan yangi bir metall ajratib olishga muvaffaq 
bo‘ldi va ushbu metallga manganes deb nom berdi. Shunday qilib, Gottlib Gan kashf qilgan 
ushbu yangi kimyoviy element, Yevropa tillarida aynan shu nom bilan o‘rnashib qoldi. Albatta, 
bunda tilning o‘ziga xos ayrim qonuniyatlari orqali so‘z biroz o‘zgaradi. Masalan, italyan tilida 
uni  manganese,  fransuzchada  manganèse,  ispanchada  manganeso,  nemischada  Mangan, 
gollandchada esa mangaan deb nomlanadi. Shunga qaramay, ko‘rib turganingizdek, ularning 
hammasida o‘zak bitta. O‘zbek tiliga esa ushbu kimyoviy element nomi  marganets shaklida 
rus  tili  orqali  kirib  kelgan.  XVIII  asr  rus  tili  va  adabiyoti  qoidalarida  «-ng»  juft  undoshi 
bo‘lmagan va shu sababli atamada ushbu ikki har «-rg» tarzida o‘zgartirilgan. Balki, o‘zbek 
tiliga  ushbu  atama  rus  tili  orqali  emas,  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yevropa  tillaridan  kirib  kelganida, 
ehtimol biz ham uni «manganes» deb atagan bo‘lardik... 
Magniyga  keladigan  bo‘lsak,  uning  tarixi  1695-yildan,  Angliyaning  Epsom  nomli 
bulog‘idan olingan mineral  suvni tadqiq qilish  ishlaridan boshlanadi.  O‘shanda kimyogarlar 
buloq suvidan ta’mi achchiq bo‘lgan va iste’mol qilgan odamni ich surishga majbur qiladigan 
tuz ajratib olishgan. Dorixonalarda mazkur tuz «achchiq tuz», yoki, «epsom tuzi» nomi bilan 
sotila boshlagan. Chunki, bu tuzni tabiblar surgi dori sifatida tavsiya qilishar edi.  Ushbu tuz 
qotib,  mineral  ko‘rinishiga  o‘tsa,  uni  epsomit  deb  ataladi.  Epsomit  minerali  MgSO
4
∙7H
2
O 
formulasi bilan qayd etiladi.  
Keyinchalik, kimyogarlar ushbu epsomit tuzining eritmalariga natriy, yoki, kaliy bilan 
ta’sir qilish orqali, oq cho‘kindi hosil qilishni o‘rganib olishdi. Ushbu oq cho‘kma modda turli 
xil tarkibga ega bo‘lsa-da, lekin, baribir uning o‘zak asosini magniy karbonati tashkil qiladi. 
Masalan,  cho‘kma  3MgCO
3
∙Mg(OH)
2
∙3H2O  ko‘rinishida  bo‘lishi  mumkin.  Bu  moddaning 
nomi  magnesia  alba  (oq  magneziy)  uni  kukun  holida  yaralarga  sepish  uchun  qo‘llaniladi. 
Shuningdek, oshqozon zada bo‘lganda (kislotaviylik oshib ketsa), hamda, qabziyatda doktorlar 
mazkur moddani surgi dori sifatida tavsiya etishadi. Magniy karbonati oz bo‘lsa-da, harholda, 
tabiatda  ba’zan  uchrab  turadi.  Magnesia  alba  ham  odamlarda  qadimdan  ma’lum  modda 
sanaladi. Taxminlarga ko‘ra, ushbu mineral tuzni ham avvallari odamlar Magneziya hududidan 
tashib  kelishgan.  Lekin,  bu  Fales  qo‘lyozmalarida  qayd  etilgan,  ya’ni,  Yunonistondagi 
Magneziya  emas.  Gap  shundaki,  o‘sha  Yunonistondagi  Magneziya  hududida  yashagan 
odamlarning bir qismi nimagadir bu joyni tashlab, Kichik Osiyo (hozirgi Turkiyaning sharqiy 
chekkasi)  hududiga  ko‘chib  o‘tishgan.  Ular  yangi  yerlarga  kelib  joylashib,  bu  tarafda  ham 
yangi  bir  shahar  barpo  qilishgan.  Yangi  shaharga  ham,  ular  o‘zlarining  o‘sha  tarixiy 
vatanlarining  nomini  berishgan.  Natijada,  xaritada  aynan  bir  xil  nomli  ikkita  shahar  paydo 
bo‘lgan.  Hozirgi  xaritalarda  o‘sha  ikkinchi  shaharni  Manisa  nomi  bilan  uchratish  mumkin. 
Albatta, qadimgi yunon madaniyati tanazzulga yuz tutgandan keyin o‘tgan deyarli ikki ming 
yil davomida, shahar boshqa ko‘plab xalqlar ixtiyorida bo‘ldi va keyingi 6 asr mobaynida u 

---

42 
 
turklar qo‘lida ekanini inobatga olsak, shahar nomining bunday o‘zgarib ketishiga ajablanmasa 
ham bo‘ladi.  
Ikkita  elementning  nomi  bunchalik  o‘xshash  ekaniga  izoh  sifatida,  shuni  aytish 
mumkinki, ularning har ikkalasi ham qizdirilganda  o‘zidan gaz chiqargan. Shu sababli ham, 
kimyoning asl mohiyatidan bexabar odamlar, ularni rangi boshqa-boshqa bo‘lgan bir xil modda 
deb o‘ylashgan. Hozirda kimyogarlarga yaxshi ma’lumki, qora magneziya, ya’ni, «magnesia 
nigra»  qizdirilganda  ajralib  chiqadigan  gaz  bu  –  kislorod  bo‘lsa,  oq  magneziya,  ya’ni, 
«magnesia alba» qizdirilganda, karbonat angidrid gazi ajraladi.  
Lavuaze oq magneziyani «oddiy jism» deb atagan va uni kimyoviy elementlar qatoriga 
qo‘shmagan.  1808-yilda  ingliz  kimyogari  Gemfri  Devi  (1778-1829)  oq  magneziyni  biroz 
namlab,  simobli  katod  vositasida  elektroliz  qildi  va  natijada,  yangi  bir  metallning 
amalgammasini  olishga  muvaffaq  bo‘ldi.  Amalgammada  97%  simob  va  3%  magniy  metali 
mavjud edi. Devi simobni haydash orqali magniyni alohida qilib olgan. Aytish joizki, Devining 
o‘zi  ushbu  metallga  magnesia  deb  nom  bergan.  Atama  ispan  va  italyan  tillariga  magnesio 
tarzida  o‘tgan.  Ilmiy  adabiyotlarda  esa  mazkur  elementni  magnesium  tarzida  ifodalanadi. 
O‘zbek  tiliga  ushbu  element  nomi  ham  rus  tili  orqali  kirib  kelgan.  Elementning  ruschada 
magniy (магний) deb atalishi sababi esa, 1802-1850 yillarda yashab o‘tgan asli ismi Jermen 
Anri  bo‘lgan  Shveytsariyalik  bo‘lgan  kimyogarning  rus  maktablari  uchun  yozgan  kimyo 
darsligi bilan bog‘liq. Jermen Anri qisqa umrining katta qismini Rossiyada yashab o‘tgan va u 
yerda German Gess nomi bilan tanilgan. Uning 1831-yilda chop etilgan, maktab o‘quvchilari 
uchun kimyo kitobida ushbu kimyoviy element nimagadir «magniy» tarzida bosmaga ketgan. 
O‘sha kimyo darsligi o‘z davrida juda ommalashgan va XIX asr davomida naq 7 marta qayta 
nashrdan  chiqqan.  Rossiya  Imperiyasi  va  uning  ta’sirida  bo‘lgan  hududlarda  yashab  o‘tgan 
kimyogarlarning butun  boshli  avlodi aynan ushbu darslik  orqali fanni  o‘zlashtirgan.  O‘zbek 
tiliga ham, mazkur element nomi shu tarzda rus tilidan kirib kelgan.  
Maqola  yakunida  g‘alati  bir  xulosa  qilish  mumkin:  demak,  magniy,  marganets  va 
magnit terminlari o‘zaro qarindosh ekanda!