К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

V – ҚИСМ 
ПЛАНЕТАР ГЕОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ АСОСЛАРИ 
14 боб. Географик қобиқнинг инсон томонидан ўзгартирилиши ва уни 
бошқаришнинг асослари. 
14.1. Инсонни географик қобиқнинг асосий таркибий қисмларига таъсири. 
Инсонни табиатга таъсири ишлаб чиқариш кучларини ривожланишига боғлиқ. 
Фан ва техника тараққиётини ривожланиши билан инсонни табиатга таъсири ортиб 
борган. Ф.Н.Мильков (1990) маълумотига биноан инсонни табиатга таъсири тахминан 

---

188 
2.3-3.0 млн йил аввал бошланган. Ҳозирги пайтда инсонни табиатга таъсири жуда катта 
миқёсларда рўй бермоқда. Айрим техноген жараёнлар табиий жараёнлар миқёсидан 
катта, айримлари табиий жараёнлар миқёсига тенглашиб қолган, айримлари эса 
тенглашиш арафасида турибди. Шу муносабат билан Г.И.Тер-Степанян (1988) ерни 
геологик ривожланиш даврида янги алоҳида даврни, яъни техноген ёки бешламчи 
даврни ажратиш керак, мазкур даврни бошланиши инсонни пайдо бўлган давридан 
бошлаш керак деган ғояни ишлаб чиқди.
Ф.Н.Мильков (1990) инсонни табиатга таъсирини энг қадимги, қадимги, янги ва 
ҳозирги даврларга бўлади.
Энг қадимги давр 30000 йил давом этган ва голоценни бошланишида тугаган. 
Мазкур давр юқори полеолитга мос келади. Олов ёқишни сунъий усулини кашф 
қилиниши, бошпана қурилиш ва кийим тикишни ўрганиш, овчиликни янги усулларини 
ўрганиш юқори палеолит одамини табиатдан мустақил бўлиб яшашини таъминлади. 
Унинг ландшафтларга таъсири сезиларли бўла бошлади. Овчилик ва ўрмонларни 
кесилиши натижасида табиатда турли хил ўзгаришлар сезила бошлади. Овчилик 
натижасида айрим хайвонларнинг сони камайиб кетди. Мамонтлар ва юнгли 
шохбурунлар қирилиб кетди. Ўрта денгиз бўйида ўрмонларни кесиб юборилиши юқори 
палеолитда ташландиқ ерларни ҳосил бўлишига олиб келди.
Қадимги давр 7000 йил давом этган ва мезолит (ўрта тош асри), неолит (янги тош 
асри) ва бронза асрига мос келади. Мазкур давр муз босишдан кейинги даврни ўз ичига 
олади. Табиий шароити олдинги даврга нисбатан қулай бўлган. Шунинг учун янги-янги 
ҳудудлар инсон томонидан ўзлаштирила бошланди. 
Мазкур даврда аввал тошдан, сўнгра бронзадан ясалган болта пайдо бўлди. 
Неолитда эса сопол идиш пайдо бўлди. Балиқчилик салмоғи ошди, чорвачилик ва 
дехқончилик шаклланди. Натижада инсонни табиатга таъсири кенгая борди. Йирик 
шаҳарларни пайдо бўлиши ҳам инсонни табиатга бўлган таъсирини кучайтириб 
юборди. Ўлкан иншоатлар қурила бошлади (Миср пирамидалари). 
Янги давр темир асридан XX асрни ўрталаригача бўлган даврни ўз ичига олади 
ва тахминан 3000 йил давом этган. Жамиятда ва ишлаб чиқаришда темир асосий 
ўринни эгаллайди. Меҳнат тақсимоти кучаяди, ҳунармандчилик вужудга келади, 
шаҳарлар сони ўсди, синфий жамият шаклланди. Ландшафтларни антропоген ўзгариши 
кучайди Антропоген ўзгарган ландшафтлар жуда катта майдонларни ташкил қила 
бошлади. Саноат инқилобидан сўнг ўлимни камайиши ва умрни ўзайиши муносабати 
билан аҳоли сони тезлик билан ўса бошлади. Эрамиз бошида ер юзида аҳоли сони 0.2-
0.3 миллиард киши бўлган. 1820 йили 1 миллиард, 1927 йили 2 миллиард, 1959 йили 3 
миллиардни ташкил қилди. Ўрмонлар майдони қисқара бошлади, темир асрида 
ўрмонлар қуруқликни 47% ни ташкил қилган бўлса ҳозирги пайтда 27% ни ташкил 
қилади. Сут эмизувчиларни 36 тури (4226 туридан) тамоман йўқ қилинди, 120 тури эса 
йўқолиш арафасида. Қушларнинг 94 тури (8684 туридан) йўқ қилинган, 187 тури эса 
йўқ бўлиш арафасида. Ерни шудгорлаш натижасида тупроқнинг физик ва химик 
хоссалари ўзгариб кетган. Минерал бойликлардан фойдаланиш жараёнида табиат 
компонентларининг деярли ҳаммаси у ёки бу даражада ўзгаришга учрайди.
Ҳозирги давр ёки ФТИ даври. XX асрнинг ўрталаридан бошлаб инсонни 
табиатга таъсирининг миқёси планетар табиий жараёнлар миқёсига тенглашиб қолди. 
Моддаларнинг антропоген айланма ҳаракати табиий айланма ҳаракатига тенглашиб 
қолди. Масалан, ҳар йили ҳўжалик ишлари учун дарё сувларини 10% (3.5 минг км
3
сув) 
олинади, ерни шудгорлаш жараёнига 3 минг км
3
тупроқ ағдарилади, ер бағридан 100 
млрд тонна руда ва қурилиш материаллари қазиб олинади, конларни очиш ва қурилиш 
жараёнида юз миллиардлаб тонна тоғ жинслари кўчирилади, далаларга 300 млн.т. 

---

189 
минерал ўғитлар солинади, 4 млн.т. заҳарли (гербицид ва пестицид) моддалар 
сочилади. Инсонни фаолияти ҳозирги пайтда экзоген омиллар таъсиридан ортиб кетди. 
Қазиб олинган химиявий элементлар ер юзаси бўйлаб сочилиб кетади, 
оксидланади, ҳаракатда бўлади, маълум шароитларда тўпланади. Тупроқни 
темирлашуви кучаяди. Ер юзасини инсон зич ва яхши ўзлаштирган жойларида 1980 
йилда ҳар бир квадрат километрига 270 т. темир тушган. XX асрда эса мазкур 
кўрсатгич ҳар йили 6 тоннага ортиб бормоқда. Қўрғошин ва миснинг техноген 
миграцияси табиий мигарциядан ортиқ, рух ва марганецники эса табиийга яқин. 
Кўмир ёқилганда атроф муҳитга табиий айланма ҳаракатга нисбатан симоб 700, 
мишяк 125, уран 60, кадмий 40 маротаба кўп тушади. 
Инсон сув ресурсларига жуда катта таъсир кўрсатади. Ҳар йили жахон ишлаб 
чиқариши жараёнида 100млн м
3
га яқин сув буғланади, бу эса мантиядан келадиган 
ювенил сувлар миқдорига тенг. Баъзи давлатларда дарё оқимини 50% қисми 
ишлатилади. Ишлатилиб бўлган ва табиий сув хавзаларига ташланаётган сувларнинг 
ҳаммаси кучли ифлосланган бўлади. Сувлардан ИЭС ва АЭС ларда агрегатларни 
совитиш мақсадида фойдаланилганда ҳам улар ифлосланади, чунки улар иссиқ бўлади, 
ва иссиқ ҳолда сув ҳавзаларига ташланади. Бу эса флора ва фаунага салбий таъсир 
қилади. Саноатни ривожланиши ва суғорма дехқончилик қилинадиган жойларни 
кенгайиши сув ресурсларини қайтадан тақсимлаш заруриятини келтириб чиқармоқда.
Энергетика саноати табиатга таъсир этадиган энг фаол омиллардан ҳисобланади. 
Электроэнергия ишлаб чиқариш хажми ҳар йили мунтазам равишда ортиб бормоқда. 
Айрим, саноати юксак даражада ривожланган худудларда ишлаб чиқарилган энергия 
хажми жуда катта кўрсаткични ташкил қилмоқда. Масалан, Японияда олимларнинг 
ҳисоблашлари бўйича, атмосферага иссиқликнинг чиқарилиши шу худудга келадиган 
қуёш иссиқлигини 2% ини, Ғарбий Европада эса 0,5% ташкил қилиши мумкин, баъзи 
жойларда эса Қуёш иссиқлигига тенг ёки ортиб кетиши мумкин. Ќозирги пайтда юқори 
даражада ривожланган давлатларда ривожланаётган давлатларга нисбатан аҳоли жон 
бошига 2 марта кўп энергия ишлаб чиқарилади. Энергетика муаммосининг энг асосий 
муаммоси ишлаб чиқарилган энергияни озиқ-овқат махсулотлари ишлаб чиқариш учун 
сарфлашдир. Мазкур муаммони амалга ошириш учун қишлоқ хўжалигида ишлаб 
чиқарилган энергияни 80%ини сарфлаш зарур. 
Демак, озиқ-овқат муаммосини ечиш учун энергия ишлаб чиқариш суръатини ва 
ќажмини кескин оширилиши экологик шароитнинг ўзгаришига олиб келади, яъни 
атроф муҳитни иссиқлик билан ифлосланиши содир бўлади. Иссиқликнинг ажралиб 
чиқиши географик қобиқда энергия ўзгаришининг охирги босқичи ҳисобланади. 
Мазкур босқичдан сўнг иссиқлик географик қобиқда тарқала бошлайди. Бу эса 
иссиқликни антропоген оқимини кучайтириб юборади.
Иссиқликни тўпланиши иқлимни кичик ҳудудларда, яъни шаҳарларда сезиларли 
ўзгаришга олиб келади. Шаҳарларда хаво ҳарорати табиий ҳароратдан 1,4
о
ортиқ 
бўлади. Энергетика саноатини ривожланиши атмосферада СО
2
миқдорини ортиб 
кетишига олиб келади (М.И.Будико, 1977) Атмосферада СО
2
миқдорини 2 баробар 
ортиши муносабати билан ер юзасида ҳарорат 3
о
га кўтарилиши мумкин. Ҳозирги 
пайтда ҳосил бўладиган кислороднинг 25% органик ёқилғиларни оксидланишига 
сарфланади. 
Агар мазкур жараён шундай давом этса атмосферада кислород мувозанати 
манфий бўлиб қолиши мумкин.
Инсонни хўжалик фаолияти натижасида географик қобиқнинг ер фондининг 
тузилиши ҳам ўзгармоқда. (12-жадвал) 

---

190 
12-жадвал 
Жаҳоннинг Ер фонди (А. М. Рябчиков бўйича, 1969) 
№ 
Ернинг турлари 
Майдони 
Млн.км
2
Қуруқлик 
майдонига 
нисбати 
1 
Ўрмонлар ва сунъий ўрмонлар 
40,3 
27,0 
2 
Табиий ўтлоқлар ва ўтли бутали яйловлар 
28,5 
19,0 
3 
Дехқончилик майдонлари 
19,0 
13,0 
4 
Суғорилмайдиган арид ќудудлар, қоялар, қирғоқ 
қумлари 
18,2 
12,2 
5 
Музликлар 
16,3 
11,0 
6 
Тундра ва ўрмон-тундра 
7,0 
4,7 
7 
Қутбий ва баланд тоғ субнивал ќудудлар 
5,0 
3,3 
8 
Антропоген бедленд 
4,5 
3,3 
9 
Ботқоқлар (тундрадан ташқари) 
40 
2,7 
10 Кўллар, дарёлар, сув омборлари 
3,2 
2,2 
11 Саноат ва шаҳар ерлари
3,0 
2,0 
Инсоннинг хўжалик фаолиятини табиатга таъсирини тўрт гурухга бўлиш 
мумкин: 
1.
Мақсадли тўғридан-тўғри таъсир. Мазкур таъсир инсонни хўжалик фаолиятини 
олдиндан режалаштирилган ва лойихалаштирилган таъсири. 
2.
Номақсадли тўғридан-тўғри таъсир. Биринчи турдаги таъсир натижасида келиб 
чиқади. Масалан, конни очиқ усулда қазиб олиш учун ер ости сувларини сатҳи 
пасайтирилади, натижада ер ости сувларининг меъёри ўзгаради. Мазкур таъсир 
номақсадли, аммо тўғридан-тўғри таъсирдир. 
3.
Мақсадли билвосита таъсир. Масалан, Антарктида музларини эритилиши билвосита
иқлимнинг ўзгаришига олиб келади. Ер ости сувлари сатхини пасайтириш билвосита 
ерларни мелиоратив холатини яхшилашга олиб келади. 
4.
Номақсадли билвосита таъсир. Ҳар қандай бошқа таъсир натижасида содир бўлади. 
Масалан, атмосферада чанглар миқдорини кўпайиши Қуёш нурларини таркибига 
таъсир қилади.