К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

 
 
 
 
 
Қуруқлик- 
нинг совуши
 
 
Музликларни
ҳосил бўлиши 
 
 
Альбедо 
миқдорини 
ортиши 
 
Қуруқлик- 
нинг совуши
 
 
 
 
Қ
уру
қ
ликнинг 
к
ў
тарилиши 
Музликларни 
ҳ
осил б
ў
лиши 
Океандаги 
сувларнинг бир 
қ
исмини музга 
айланиши ва океан 
сат
ҳ
ининг пасайиши 
Альбедо 
ми
қ
дорининг 
ортиши 
Қ
уру
қ
ликнинг 
совуши 

---

186 
41-расм. Музликларни шаклланиш жараёнида турли омилларнинг ўзаро таъсири 
(Геренчук К.И. ва бош. бўйича 1984)
Плейстоцен даврида Ер юзасини совуши янада кучайди, ҳамда иқлимни кескин 
ўзгариши ва музликлар ҳажмини даврий ўзгаришлари содир бўла бошлади. Музлар 
кенг ривожланиб, катта майдонларни эгаллаган даврлар муз босиш даврлари деб атала 
бошланди. Муз босиш даврлари оралиғидаги вақт эса музлараро даврлар номини олди. 
Ҳозирги давр Голоцен даври ҳисобланади, у 10 минг йил аввал бошланган ва 
навбатдаги музлараро давр ҳисобланади. Голоценнинг бошида қуруқликдаги музлар 
эриб кетган.
Қадимги музликлар ва уларнинг фаолияти музликлар ҳосил қилган морена 
ётқизиқлари ва турли хил релъф шаклларини ўрганиш орқали аниқланади. Морена 
ётқизиқларини ўрганиш натижасида шимолий ярим шардаги қуруқликдаги қуйидаги 
музлик даврлари ажратилган: Альп шкаласи бўйича – Гюнц, Миндель, Рисс Вьюрм. 
Шимолий Европада – Эльстер, Зоала, Висла, Шарқий Европада – Ока, Днепр, Москва, 
Валдай, Шимолий Америкада – Небраска, Канзас, Иллинойс, Висконсин. 
Евросиёда музлар 49
0
ш.к.га тушиб келган. Шимолий Америкада эса 37
0
ш.к.га 
тушиб келган. Қуруқликда майдони 45 млн.км
2
га етган. Бу эса қуруқликни 30% 
майдонини ташкил қилади. Океандаги муз қоплами 95 млн.км
2 
майдонни эгаллаган. 
Ҳаммаси бўлиб қуруқликнинг 14% қисми муз билан қопланган.
Муз босиши ва музлараро даврларни алмашиниб туриши табиат зоналарини ҳам 
ўзгариб туришига олиб келган. Муз босиш даврларида ягона совуқ ва қуруқ иқлимга 
эга бўлган тундра зонаси ҳукмрон бўлган, музлараро даврларда эса табиат 
зоналарининг жойланиши ҳозирги даврга деярли ўхшаган бўлган.
Иқлимини жуда кўп маротаба ўзгариб туриши ўсимликларни ва ҳайвонот 
дунёсини кўчиб юришига ва уларнинг айрим турларини йўқолиб кетишига ва янги 
турларини вужудга келишига олиб келди. Океан сатҳининг пасайиши ва Шимолий 
Америка, Евросиё ва Австралия ўртасида қуруқлик йўлини ҳосил бўлиши ҳайвонларни 
кўчиб юришини кучайтириб юборди.
Тўртламчи даврнинг энг муҳим ҳодисаларидан бири одамнинг пайдо 
бўлишидир. Одам гоминидлар оиласига мансубдир. Гоминидлар вакилларидан ҳозирги 
пайтда фақат одам сақланиб қолган. Маймунлар ва гоминидлар оилаларининг 
табақаланиши олигоцендаёқ бошланганди. Гоминидларнинг илк вакили бўлиб миоцен 
рамапитеки ҳисобланган. Мазкур миоцен рамапитекининг қолдиқлари Шарқий 
Африкада, Жанубий ва Шарқий Осиёда топилган. Гоминидларнинг ривожланишининг 
ундан кейинги бўғини бўлиб плиоцен австралопитеки ҳисобланади. Уларнинг ёши 5 
млн.дан 1,75 лн. йилгача. Улар одамларнинг дастлабки авлодлари бўлган.
Плейстоценда одам турига мансуб архантроплар пайдо бўлди (питекантроп, 
синантроп ва бошқа). Улар содда тош қуролларидан фойдаланишган. Одамни 
ривожланишидаги энг қадимги давр тош асри деб аталади. Бу даврда одамлар асосан 
тош қуролларидан фойдаланишган. Тош асри Плейстоценни тўла ва голоценни бир 
қисмини ўз ичига олади. Одам ривожланиши билан тош қуроллари ҳам такомиллаша 
бошлади. Бундан 35-25 минг йил илгари калласи ҳозирги одамнинг калла ҳажмига 
баравар бўлган полеонтроплар (неондерталлар) яшаган.
Одам ўз фаолиятининг илк даврларида биоценозни таркибий қисмларидан бири 
бўлган. Уларнинг сони кам бўлгани учун табиатга сезиларли таъсир этишмаган. Бу 
даврда инсон асосан термачилик ва овчилик билан шуғулланган.
Одамлар томонидан оловни кашф қилиниши унинг ривожланишида жуда катта 
ўрин тутади. Оловдан фойдаланиш билан инсонни табиатга таъсири кескин кучайди. 

---

187 
Ўрта ва кеч полеолит оралиғида, бундан 30-40 минг йил илгари морфологик жиҳатдан 
ҳозирги одамларга яқин бўлган карамоньонлар пайдо бўлди.
Инсоният тарихидаги биринчи ижтимоий-иқтисодий формация – ибтидоий 
жамоа тузими вужудга кела бошлади. Термачилик ва овчиликдан ташқари одамлар 
уйлар қуриш, итлардан фойдаланиш, кийим-бош тикиш ва балиқ овлаш билан 
шуғуллана бошлашди.
Бундан 7000 йил аввал голоценда тош асри бронза асри билан алмашди. Мазкур 
асрда чорвачилик ва деҳқончилик кенг тарқалди. Бу эса инсонни табиатга кучли 
таъсирини бошлаб берди. Деҳқончиликда олов усули қўлланила бошланди ва ўрмонлар 
майдонини қисқариши бошланди. 
Темир асрида ҳунармандчилик пайдо бўлди, техника ривожланди, меҳнат 
тақсимоти кучая бошлади. Ибтидоий жамоа кўп жойларда синфий жамият билан 
алмашди, аҳоли сони тез ўса бошлади. Янги эра бошларида дунё аҳолиси 200млн. киши 
эди. 
Техникани ривожланиши ва аҳоли сонини ўсиши натижасида табиий 
ландшафтлар ўзгариб антропоген ландшафтлар шакллана бошлади. Ўрмонлар майдони 
кескин қисšара бошлади. ХХ асрга келиб инсонни табиатга таъсири табиий омиллар 
таъсирига тенглашиб қолди ва инсон муҳим геологик кучга айланди.
Савол ва топшириқлар: 
1.
Географик қобиқнинг ривожланиши деб нимага айтилади? 
2.
Қадимги даврдаги табиий шароитлар қандай ўрганилади? 
3.
Ернинг тарихи қандай қисмларга бўлинади? 
4.
Криптозой эони қандай эраларга бўлинади? 
5.
Архей эрасида қандай табиий географик жараёнлар содир бўлган? 
6.
Ерда эркин кислороднинг ҳосил бўлиши қандай организмларнинг фаолияти билан 
боғлиқ? 
7.
Географик қобиқда эркин кислороднинг вужудга келиши нималарга олиб келди? 
8.
Фанэрозой қайси эраларни ўз ичига олади? 
9.
Пангея қуруқлигини қайси океан œраб турган? 
10.
Пангея қайси даврда Лаврвзия ва Гондвана қуруқликларига бўлиниб кетди? 
11.
Африка, Австралия, Жанубий Америка, Антарктида материклари қайси 
қуруқликнинг парчаланиши натижасида вужудга келган? 
12.
Палеозой эрасида географик қобиқнинг ривожланишининг асосий хусусиятлари 
нималардан иборат? 
13.
Ер юзасининг ҳайвонот дунёсида кескин ўзгаришлар қайси эрада содир бўлди? 
14.
Кайназой эрасида содир бўлган муз босишлар сабаби нимада?