К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

19.6. Молиявий коэффициентлар ва рентабеллик
кўрсаткичларини аниқлаш
Ҳар бир хўж алик ю ритувчи субъект ўз ҳаракат д о и ­
расида ва унинг таъси рида ри вож лани ш и , қай та таш ­
кил этили ш и ёки б ан крот бўлиш и м ум кин. Ҳ ози рги
кунда таш ки л этилган корхона ёки ф и р м а қаторида ўз 
ф аол и яти н и тўхтатаётганлари ҳам учраб турибди. Бунга 
асоси й сабаб рақобатди р. Р ақобат ў згар у в ч ан л и к н и , 
ҳаракатчан ликни ва ян ги ли кн и талаб қилади. Р ақобат- 
га бардош беролм аган корхоналар ўрн и н и б о ш қ а ш у н ­
дай корхоналар банд қилиш ади.
1999 
йил 26 ию лда Ў збекистон Р есп уб ли каси Ва­
зирлар М аҳкам асин и н г 362-сонли қарорига м у в оф и қ 
“ К орхоналарн ин г иқти содий ночорлиги белгиларин и
ани кдовчи м езонлар т и зи м и ” қайтадан иш лаб чиқилди. 
К орхоналарни б ан крот деб эълон қ и л и ш ва уларни 
тугатиш ш артлари ваколатига У збекистон Р есп у б ли ка­
си Д авлат мулк қўм итаси қош идаги “ И қ ти со д и й ночор 
корхоналар иш лари б ўли м и ” эгадир. Бу бўлим то м о н и ­
дан корхонани иқтисодий ночор ёки б ан к р о т деб эълон 
қилиш нинг тартиблари ишлаб чикдлган. У нга кўра иқти- 
содий ночор белгиларини аникдаш (таш хис қўй и ш )- 
н и н г асосий м езонлари си ф атида қуйидаги кўрсаткич- 
лар ти зим и белгиланган:
♦ корхон ан и нг тўловга лаёқати ва қоп лаш к о э ф ф и ­
ц иенти н и ўрганиш ;
♦ корхон ан и нг м оли яви й м устақи ллик дараж аси н и
баҳолаш ;

---

♦ узоқ муддатли активлар ва жорий активларни, 
моддий айланма маблағларни манбалашнинг ҳолати;
♦ ўз ва қарз маблағлари орасидаги ўзаро нисбат да- 
ражалари;
♦ ишлаб чиқариш қувватларидан ҳақиқий фойдала­
ниш даражаси;
♦ асосий ва номоддий активларнинг ҳолат кўрсат- 
кичлари;
♦ муддати ўтган қарз мажбуриятларининг ҳолати.
Бу кўрсаткичларни ўрганиш орқали корхона ва фир­
маларнинг иқтисодий ночорлигини ойдинлаштирувчи 
саволларга жавоб берилади, иқтисодий ночорлик бел- 
гиларининг бор ёки йўқлиги аникданиб, зарур бўлса 
банкротлик қарори қабул қилинади. Иқтисодий ночор- 
ликни белгилашда фойдаланиладиган ҳар бир коэф- 
фициентнинг меъёрлаштирилган чегаравийлиги белги­
ланган ушбу чегаравийликдан ўзгаришлар асосида кор­
хона молиявий ҳолатига иқтисодий ташхис қўйилади.
Корхона иқтисодий ночорлигнни аниқлаш кўрсаткичлари
Курсаткнчлар
Аниқлаш тартиби
Меъёрий
чегара
Ночорлик
белгиси
1
2
3
4
Корхонанинг 
тўлов лаёқати
Жорий активлар (жами)
Муддати келган тулов 
мажбуриятлари
2 - 3
Кт<2
Корхонанинг
молиявий
мустақиллик
даражасини
баҳолаш
Уз маблаглари манбаи 
Жами мулк
50%<Км
Км<50 %
Узоқ муддатли 
активлар ва 
жорий актив­
лар ҳамда 
моддий 
айланма 
маблағларни 
манбалашнинг 
ҳолати
Оборот маблағлари нақдли- 
ги-М одд ий ғамламалар 
Ўз маблағлари + Узоқ 
муддатли 
қарз капитали — Моддий 
ғамламалар 
Уз маблаглари +У зоқ 
муддатли 
қарз капитали +қисқа 
муддатли 
қарз капитали — Моддий 
захиралар
Ортик,-
чалик
Етиш-
мовчилик
Ортиқ-
чалик
Етишмов-
чилик
О ртиқ-
чалик
Етишмов-
чилик

---

Ўз ва карз 
маблағлари 
орасидаги 
нисбат даража- 
лари
Ўз маблағлари 
Қарз маблағлари
2 дан 
ортиқ
2 дан 
кам
А ктивлар, 
капитал ва 
мажбуриятлар 
рентабеллиги
Соф фойда
К р=
----
-
-------------------------
Актив, капитал, 
мажбурият
Кр>0
0 дан 
кичик
Ишлаб
чиқариш
қувватларидан
ҳақиқий
фойдаланиш
даражалари
Ишлаб чиқариш 
қувватининг ҳақиқий 
даражасидаги маҳсулот 
ҳэжми
Техник лойиҳа бўйича 
ишлаб чиқарилиши 
мумкин бўлган қажм 
кўрсаткичи
Кф=1>0 К ф = 1 <0
Асосий ва 
номоддий 
активларнинг 
ҳолат кўрсат- 
кичлари
Асосий восита ва 
номоддий активларнинг 
эскириш қиймати
Кз= ----------------------------------
Асосий восита ва 
номоддий активларнинг 
бошланғич қиймати
Кс>0,5
Кс>0,5
Муддати ўтган 
қарз мажбури­
ятларининг 
ҳолати
Муддати ўтган 
мажбуриятлар
Жами мажбуриятлар
Кд/к<0,5
Кд/к>0,5
Бугунги кунда фойда ишлаб чиқариш самарадорли­
гини ифодаловчи корхона фаолиятига бериладиган ба\о 
мезонидир. Аммо корхона фаолиятига баҳо беришда 
фойда кўрсаткичидан ташқари рентабеллик кўрсатки- 
чидан ҳам кенг фойдаланилади.