К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

м уль-
тигуруҳ
дейилади.
Масалан,
Бу мультигуруҳдир, чунки ҳеч бири да марж иритал 
ҳукм ронли к мавжуд эм ас ва улар б и ргали кд а 100%ни 
таш ки л қилади.
Қ уйидаги чизм ага эъти борн и қаратайлик:

---

А — бош ком п ан и я,
С — ш ўьба корхона,
В — ую шган аъзо,
Д , Ф , Е — мультигуруҳ. 
К онсолид ац и ялан ган ҳисо- 
ботга А, С ком п ан и ял ар ту­
шади (м аж бурий), В ко м п а­
н и я туш иш и мумкин.
Д , Е, Ф — ф ақ ат ўз ичида 
к он сол и дац и ялан и ш и мум­
кин.
К о р х о н а л ар н и н г и ш ти р о ки га кўра к о н со л и д а ц и я 
усуллари қўлланилади. Улар қуйидагилардир:
1. С уборди наци я гуруҳи глобал и н т е ф а ц и я усули 
орқали кон со ли дац и я қилинади;
2. Ую ш ган аъзолар эквивалент усули орқали к о н со ­
лид ац и я қи лин ади ;
3. М ультигуруҳ мутаносиб и н т е ф а ц и я усули орқали 
кон соли даци я қилинади.
Е И н и н г 7 -Д и ректи васи ҳамда 27-сон БҲ Х С га б и ­
ноан капи талларн и бирлаш тириш учун дастлабки бир- 
л аш ти ри ш ёки капи талл арн и н г натиж авий б ирлаш ти - 
ри ли ш и ном ли ан гл о-саксон усули қўлланилади.
К онсолидац и я натиж асида учта ҳи соб -ки то б амалга 
ош ирилади:
♦ И н вестицияларни чегириш . Бунда эли м и н лаш усу­
ли қўлланилади;
♦ И қтисодий оп ерац и яларн и чегириш . Гуруҳ ичида­
ги олди-сотди о п ерац и ял ари н и ҳисобдан чиқариш ;
♦ М олиявий о п ерац и яларн и чегириш . Гуруҳ и чида­
ги ўзаро қарз м уносабатларини чегириш . М асалан, бош 
ком пани я ш ўъба корхонага қарз берган. К он со л и д ац и я­
лан ган м оли яви й ҳисоботда бу оп ерац и ян и чегириш
лозим .
У збекистонда консолидацияланган ҳисоботни тузиш 
У збекистон Республикаси Адлия вазирлиги том он и дан
1998 йил 28 декабрда 580-сон билан руйхатга олинган 
“ К он сол и д ац и ял ан ган м оли яви й ҳисоботлар ва и н в ес­
т и ц и я л а р н и ш ўъба хўжалик^ ж а м и я тл ар и д а ҳ и соб га 
о л и ш ” деб н ом лан ган 8-сон Ў збекистон Республикаси

---

Бухгалтерия ҳисоби м иллий стандарти (Б Ҳ М С ) билан 
тартибга солинади. М азкур БҲ М С га мувофик, к о н со ­
лид ац и ял ан ган м оли яви й ҳисоботни бош хўж алик ю р и ­
тувчи ж ам и ят н азорати да бўлган хўж алик ю ритувчи 
ж ам и ятлар тузади. Бунда назорат деганда улар ф а о л и я ­
т и д а н ф о й д а о л и ш м а қ с а д и д а х ў ж а л и к ю р и т у в ч и
субъектларн ин г м оли яви й ва хўжалик си ёсати н и б ел ­
гилаш ҳуқуқи туш унилади, бош ж ам ият том он и дан н а ­
зорат қилинадиган хўжалик юритувчи субъект э са шўъба 
хўжалик ю ритувчи субъект (шўъба корхона) деб н ом - 
ланади. Я ъни кон соли даци яланган м олиявий ҳисобот 
ф ақат бош ж ам иятда (асоси й ком панияда), улар м улк­
чили к туридан ва бош ж ам и ятн ин г таш ки ли й -ҳ уқуқи й
ш аклидан қагъий назар назорат қи ли н ад и ган шўъба 
корхоналар мавжуд бўлгандагина тузилади.
Бунда ю ридик ж иҳатдан мустақил ҳар б и р корхо­
на, ўз о п ер ац и ял ар и н и н г бухгалтерия ҳи соб ин и ю ри- 
ти ш лари ва уларнинг нати ж алари н и алоҳида м ол и яви й
ҳисобот кўри н иш ид а расм и йлаш тири ш лари ш арт.
У м ум ан о л ган д а к о н с о л и д а ц и я л а н г а н м о л и я в и й
ҳисоботни тузиш да асосий мақсад, со л и қ соли н ад иган
ф ой дан и ан и қлаш эм ас, балки корпоратив гуруҳ ф а о ­
лияти тўғрисида умумий тасаввур олиш дир.
К о н со л и д ац и ял ан ган балан сда ҳам бош корхона, 
ҳам ш ўьба корхон ан и нг моддий қи й м атли клари кўрса- 
тилган бўлади. Худди ш ундай м оли яви й н ати ж алар 
тўғрисидаги ҳисоботда “ С отиш ҳаж м и ” м оддаси ҳам 
бош корхона, ҳам шўъба корхона том он и дан амалга 
ош и ри лган сотиш ҳаж м ини ўз ичига олади.
К о н солидац и ялаш ган балансни тайёрлаш вақтида 
бош ва шўъба корхоналарнинг маълум моддалари бир- 
лаш ти ри лади. А йрим моддалар бош ва ш ўъба корхо­
налар ўртасида юз берган муомалалар си ф ати д а ай - 
ри ли ш и (ҳисобдан ч и қ ари ли ш и ) мумкин. М асалан , 
бош ко м п ан и я назорати остида бўлган бир корх он а­
ни и кки н чи си га бўлган қарзи, улар орасидаги олди- 
сотди муомалалари. Ҳ и соб от тузиш ж араён и да бун­
дай хўж алик муомалалари ҳи соб варақларни н г умумий 
н атиж асида акс эттири лм асли ги лозим . Ч ун ки олди- 
сотди м уомалалари, қар зн и тўлаш ва уни олиш му­
о м алал ар и к о м п а н и я и ч и д аги пул м а б л ағл ар и н и н г 
кўп ай и ш и га сабаб бўлади. Қ айта ҳ и соб лаш л ар н и н г

---

олдини ол и ш мақсадида бир қатор муомалалар бўйича 
бартараф қ и л и ш ёки тузатиш усулларидан ф ой дала­
ниш тавсия этилади. Бош корхона ва шуъба корхона 
ўртасидаги оп ер ац и ялар бўйича такрорий ҳисоблаш - 
ни и н кор этиш мақсадида эли м и н лаш (чиқариб таш - 
лаш ) усули иш латилади.
Ш уни таъкидлаб ўтиш л о зи м ки , эли м и н лаш ф ақат 
к о н со л и д а ц и я л а н га н м о л и яв и й ҳи со б о тн и тай ёрл аш
пайтида иш латилади ва у бош корхона ҳамда шўъба 
корхон ан и нг ҳисоб регистрларида акс эттирилмайди. 
Ҳеч қандай кон соли даци ялаш ган ҳисобот регистрлари 
ю ритилм айди. Гуруҳ ичидаги қ о л д и қ ва муомалалар 
ҳамда ф ой далан илм ай қолинган ф ой да натиж асида ю за­
га келган м уом алаларнинг барчаси бутунлай ҳисобдан 
чиқарилиш и лозим.
Агар кон со ли дац и я пайтида иш латилган м олиявий 
ҳисоботлар ҳар хил ҳисобот саналарига тайёрланган 
бўлса, унда мавжуд муомалалар ва б ош қа ушбу \и с о - 
бот саналари ҳамда бош корхон ан и н г м олиявий ҳисо- 
боти санаси орасидаги давр ичида бўлиб ўтадиган, хўжа- 
л и к ф ао л и я т и н и н г воқеалари нати ж алари га тузатиш
киритилиш и лозим. Л екин ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳисо- 
бот саналари ўртасидаги ф а р қ муддати уч ойдан ор ти қ 
бўлмаслиги лози м . К онсол и д ац и ял ан ган м оли яви й ҳи- 
соботларни ягон а ҳисоб си ёсати ни қўллаган ҳолда тай ­
ёрлаш лози м . Агар ко н сол и дац и ялан ган ҳисоботларни 
тайёрлаш да ягон а ҳисоб си ёсати ни қўллаш ни н г и м к о ­
н ияти бўлмаса, бу ҳолат б ош қа ҳисоб сиёсати қўлла- 
нилган ҳисоботни н г қисм лари бўйича ёритиб б ери ли ­
ш и лозим .
О зчи ли к улуш и кон соли дац и ялан ган баланс ҳисо- 
ботида м аж буриятлардан қамда бош корхон ан и нг а к ­
ц и о н ер л и к капиталидан алоҳида ҳолда кўрсатилиш и 
лози м . Гуруҳ даром адида ҳам кам чи ли к улуши ало­
хида кўрсатилади. А ммо баъзи ҳолларда, яъ ни бош 
ва шўъба корхон ал арн и н г ф аоли ят йўналиш лари бу­
тунлай бош қа бўлса, ко н со ли дац и ялан ган м олиявий 
ҳисоботлар тайёрланм айди. М асалан, бан к ак ц и я л а­
ри га эга с а в д о -с о т и қ к о м п а н и я с и , и ш ти р о к этиш
улуши 60% дан кўп бўлса, ўз ҳисоботин и б ан к ҳисо- 
боти билан б ирлаш тирм айди. Бош корхонага айрим

---

чегаралани ш лар белгиланган ҳолатларда ҳам к о н со ­
л и д а ц и я л а н г а н м о л и я в и й ҳ и со б о тл ар ту зи л м ай д и . 
Б ан кро тл и к араф аси да турган шўъба корхон алар м аъ­
лумотлари одатда кон соли даци ялаш ган ҳисоботларга 
ки ри ти лм ай д и .
Бош корхон ан и нг баланс ҳисоботидаги “У зо қ муд­
датли м оли яви й и н в ести ц и ял ар ” м оддаси н и бош ва 
шўъба корхоналар орасидаги ўзаро м уносабат н ати ж а- 
ларига яхш и бир м исол ўрнида келти ри ш мумкин. И н ­
вести ц и я л ар н и н г ҳи соб лан и ш и ко н со л и д а ц и я л а ш ган
балансда я н а кам айтирилм аслиги учун бу моддалар ту­
затилиш и лозим . К онсолид ац и ялаш ган б ал ан сн и тузиш
учун бош ва шўъба корхоналарнинг б алан слари н и кўриб 
чиқам из:
Баланс моддалари
Бош корхош Шуъба корхона
Пул маблаглари
200000
50000
Бош қа активлар
1520000
120000
Жами активлар
1720000
170000
Кредиторлар
120000
20000
А кциядорлик капитали
Оддий акциялар, номинал 
қиймати 10 доллар
1200000
110000
Реинвестицияланган фойда
400000
40000
Жами пассив ва капитал
1720000
170000
Ф араз қи л ай л и к, бош корхона к о м п а н и я н и н г тў- 
л и қ баланс қийм атига мос нархда, ш ўъба корхон а­
дан 100% ак ц и ял ари н и сотиб олм оқца. Ш ўъба к о р ­
х о н а н и н г б ал ан с қ и й м ати 150000 (1 7 0 0 0 0 —20000) 
д олларни таш кил этади. Ушбу м уомала бош корхо­
н ан и н г бухгалтерия ҳисоботида куйидагича кўрсати- 
лади:
Д ебет 0610—“ Қ им м атли қоғо зл ар ” — 150000 А Қ Ш
д оллари;
К редит 5010—“ К асса” — 150000 А Қ Ш доллари.

---

Консолидациялашган баланс тўлдириш учун ишчи жадвал
Моддалар
Бош
корхона
баланси
Шўъба
корхона
баланси
Тузатиш
ёзувлари
Консолида­
циялашган
баланс
дебет
кредит
Пул маблаглари
50000
50000
100000
Узок муддатли
молиявий
инвестициялар
150000
150000
Бошқа активлар
1520000
120000
1640000
Жами
1720000
170000
1740000
Кредиторлар
120000
20000
140000
Оддий акциялар, 
номинал қиймати 
10 доллар
1200000
110000
110000
1200000
Реинвестиция- 
лашган фойда
400000
40000
40000
400000
Жами
1720000
170000
150000
150000
1740000
К онсолидациялаш ган баланс тайёрлаш да шўъба ко р­
хонага қи лин ган и н вестиц и яларн и ҳисобдан чиқари ш
керак. Бу хўж алик муомаласи “Тузатиш ёзувлари ” ус­
тун ид а кўрсати лган . К о н со л и д ац и ял аш ган б ал ан сн и
тай ёрлаганда тузатиш ёзувларини қўллаш ак ти в ва а к ­
ц и он ерл и к капитали ҳисобварақларини қайта \и с о б - 
лаш н и н г олдини олади. К онсолидац и ялаш ган ҳисобот- 
да келтирилган ак ц и о н ер л и к к ап и тал и н и н г қий м ати
бош к о р х о н ан и н г ак ц и о н ер л и к капи тали қи й м ати га 
тенгдир. Ш ўъба корхонага қўйилган инвестициялар қий- 
мати чиқари б таш лангач ва шўъба корхона ак ц и о н е р ­
л и к кап и тал и н и н г ҳажми тузатилгандан кейи н аввалги 
м аълум отларни қуйидагича кўрсатиш мумкин:
Сотиб олиш санасига консолидациялашган баланс
Касса
100000
Кредиторлар
140000
Бош қа активлар
1640000
Акционерлик капитали
Оддий акциялар
1200000
Реинвестицияланган фойда
400000
Ж ами активлар
1740000
Ж ами пассивлар
1740000

---

М олиявий натиж алар тўғрисида ко н со л и д а ц и я л а ш ­
ган ҳисобот ягон а хўж алик таш килоти учун бош ва 
шўъба корхон алар м оли яви й н атиж алари б и р л аш ти - 
риш йўли билан тўлдирилади, бунда ф и р м а н и н г ички
битим лари ҳи соб ни н г қайтарилм аслиги учун тузати ла- 
ди. К онсолид ац и ялаш ган ҳисоботга ф и р м а ичи даги ку­
йидаги м уомалалар таъсир қилади:
♦ бош ва ш ўъба корхоналар ўртасида содир бўлади- 
ган товарлар ва хизматлар савдо-сотиғи;
♦ бу ко м п ан и ял ар ўртасидаги қарзлар, д еб и торл и к 
қарзлари, об ли гац и я қарзлари бўйича м аж буриятларга 
тегиш ли ф ой да ва зарарлар;
♦ ф и р м ан и н г и чки битим лари бўйича ф о й д а ва з а ­
рарлар.
Ф араз қи л ай ли к , бош корхона ва унга 100% б о ғл и қ 
ш ўъба к орхон а ўртасида қуйидаги б и т и м л а р сод и р 
бўлди: бош корхон а ш ўъба корхон ага 240000 А Қ Ш
доллари қи й м ати да товар сотди; ш ўъба ко рхо н а, ўз 
навбатида, ҳамма товарларини б ош қа том о н га со тм о қ- 
да. Бундан таш қари , ш ўъба корхона ф и р м ан и н г ички 
кредити бўйича бош корхонага ф ои злар б ўйича 4000 
А Қ Ш доллари тўлади.
Тузатиш ёзувларининг мақсади уш бу и к к и ком па- 
нияни ягон а бир таш килот сифатида кўрсатиш дир. Ш у­
нинг учун “ С о т и ш ” моддасига ф ақат таш қари д аги к о м ­
п ан иялар билан содир этилган б итим лар ки р и ти л и ш и
муҳимдир ва сотилган товарлар тан н архи га э с а — ф а ­
кат б ош қа том ондан сотиб олинган хом -аш ё, м атери­
аллар ва ярим тай ёр маҳсулотларга кетган хараж атлар 
киради. Ш ундай қилиб, ф и рм а ичидаги муомалалардан 
олинган 240000 А Қ Ш доллари сум м ани “С о т и ш ” м од­
даси бўйича дебетлаб, “ С отилган товарлар т ан н ар х и ” 
моддаси бўйича кредитлаб тузатилади. Б ун ин г н ати ж а­
сида М олиявий натиж алар тўғрисидаги йиғм а ҳисобот 
устунига ф ақат б о ш қа ком п ан и ял ар б илан ам алга о ш и ­
рилган 1020000 АКД1 доллари қи й м ати га эга бўлган 
соти ш ҳаж м и ва со ти л ган м аҳсул отлар т ан н ар х и га 
480000 А Қ Ш доллари кўрсатилади. Ф и р м а ичидаги б е ­
рилган кредит бўйича тўловлар “ Б ош қа д ар о м ад л ар ” 
м оддасини дебетлаш ва “ Б ош қа хараж атлар” м оддаси- 
ни кредитлаш орқали тузатилади.

---

2002 йил учун консолвдациялашган “Молиявий натижалар 
тўғрисидаги ҳисобот”ии тайёрлаш учун ишчи жадвал
Моддалар
Бош
корхона
ҳисоботи
Шўъба
корхона
ҳисоботи
Тузатиш
ёзувлари
Консо­
лидация - 
лашган 
ҳисобот
дебет
кредит
Сотиш ҳажми
860000
1) 400000
240000
1020000
Бошқа даромадлар
120000
2) 20000
4000
136000
Жами
980000
420000
1156000
Сотилган товарлар 
таннархи
420000
300000
240000
480000
Бошқа харажатлар
280000
100000
4000
376000
Жами
700000
400000
852000
Соф фойда
280000
20000
244000
244000
300000
К о м п ан и я м оли яви й натиж алар тўғрисидаги ҳисо- 
ботдан таш қар и ян а тақ си м л ан м аган ф ой да ва пул 
оқи м л ари тўғрисида йиғм а ҳисоботларни тўлдирадилар.
К онсолидац и ялаш да асосий ҳолатлар қуйидагилар:
♦ бир ком пани я и ккинчи ком п ан и ян и н г назорат улу- 
ш ига эга бўлганда қўлланилади. Ҳ ар бир ком п ан и я бух­
галтерия ҳи соботини мустакдл равиш да олиб боради. 
Бош ко м п ан и я ҳам ма назорат қиладиган субъектлар- 
ни бир м оли яви й ҳисоботлар п акетига йиғиб, к о н со ­
лидац и ял аш ган м оли яви й ҳисоботлар тўп лам и ни б ар­
по этади.
♦ м оли яви й ҳисобот ҳи собваракдари да қолдиқлар 
сунъий тарзда ош и ри б кўрсатилм аслиги учун ҳамма 
ҳисобварақлардаги қолдиқлар қўш илади ҳамда гуруҳ- 
лар ичидаги муомалалар ва қолдикдар б ир-бирига ейиш - 
тирилади;
♦ агар назорат қилувчи ком пани я бош қа ком пани я 
ак ц и ял а р и н и н г 100%дан кам бўлган улушга эга бўлса, 
бухгалтерия баланси ва м оли яви й-хўж али к ф аолияти 
натиж алари ҳақидаги ҳисоботда бош қа том о н л арн и н г 
п роп орц и он ал эгалик улуш ини кўрсатиш учун теги ш ­
ли ҳисобварақлар очилади: Бу ҳолатни шўъба корхона­
л ар н и н г и ш ти рок улуши деб тавси ф лаш мумкин.

---

У муман олган да, к о н со л и д а ц и я л а н га н м о л и я в и й
ҳисоботни тузиш тарти б и н и н г белгиланиш и б о зо р м у­
носабатларига босқи ч м а-б осқич одим лаётган Ў збеки с- 
тон учун бухгалтерия ҳисоби борасида ам алга о ш и р и ­
лаётган и сл оҳотларн ин г э н г муҳим тар к и б и й қи см и
бўлиб ҳисобланади. Турли хил м улкчилик ш ак л л ар и
қарор топтирилаётган ҳозирги ш ароитда к о н с о л и д а ц и я ­
ланган м оли яви й ҳисоботларни тузиш хўж алик ю р и ­
тувчи субъектлар, аввало, республикам изда сам арали
ф аоли ят ю ритаётган холдинг ком п ан и ялар т ар к и б и д а­
ги шуъба корхоналари мавжуд бўлган и қги содий субъек­
тлар учун зарурдир.