Jyul Vern, «O‘n besh yoshli kapitan». «Yangi asr avlodi»

To‘qqizinchi bob 
KAZONDE
26-may kuni karvon Kazondega yetib keldi. Qullar-
ning yarmisi yo‘lda halok bo‘ldi. Shunga qaramay, qul 
savdogarlari ancha foyda qiladilar, chunki qulga xaridor 
ko‘p bo‘lganidan, Afrika bozorlarida qullarning narxi 
baland edi.
O‘sha vaqtlarda Angolada qul savdosi juda avj olgan 
edi. San-Paola de Loanda va Benguelladagi portugaliya-
lik hokimiyat idoralarining bu qul savdosini to‘xtatish 
qo‘lidan kelmas edi, chunki qul karvonlari qit’aning 

---

269
«O‘n besh yoshli kapitan»
ichkarisidagi odam yurolmaydigan yovvoyi viloyatlarga 
jo‘nab ketar edi.
Sohil bo‘yidagi baraklar qora tanli asirlar bilan liq to‘la 
edi. Afrika qirg‘oqlarini qo‘riqlab yurgan soqchi kemalarga 
bir amallab chap berib o‘tib olgan qul tashuvchi kemalar 
Ispaniyaning mustamlakalariga yuborish uchun deb 
tayinlangan «qora badan mollarning» hammasini ham 
olib keta olmas edi.
Kuanza daryosining mansabidan to‘rt yuz oltmish 
kilometr ichkarida bo‘lgan Kazonde shaharchasi Ango-
ladagi eng katta negr bozori hisoblanadi. Qullarni odatda 
shaharning eng o‘rtasidagi maydonda oldi-sotdi qilina-
di. Bu yerda «mol ko‘rgazmasi» ham bor. Katta ko‘llar 
tomonga jo‘naydigan karvonlar ham xuddi shu yerdan 
yo‘lga chiqadi.
Markaziy Afrikaning boshqa shaharlari singari Ka-
zonde shahri ham ikki qismga bo‘linadi. Bozor qismida 
yerlik, arab va portugal savdogarlarning uylari hamma 
qullar baraki joylashgan; ikkinchi qismida shu yerning 
xoni turadi. Bu xon johil bir piyanista odam bo‘lib, qamchi 
zarbi bilan hukm surar hamda asosan qul savdogarlari-
dan keladigan boj-xiroj hisobiga kun kechirardi.
Kazonde shahrining hamma bozori Xoze Antonio Al-
vets degan kishiga qarashli edi. Negoro bilan Gerris uning 
agenti edilar. Alvetsning bosh savdo idorasi Kazondeda 
bo‘lib, Vixe bilan Kassango shaharchalarida uning sav-
do bo‘limlari bor edi. Shu aytib o‘tilgan voqealardan bir 
necha yillar keyin Kameron Alvetsning savdo bo‘limida 
bo‘lgan va uni tasvirlab yozgan edi.
Kazonde savdo majmui joylashgan katta ko‘chaning 
ikki tomonidan «tembe» deb ataladigan tomi yassi bir 
qavatli uylar tizilib ketgan edi; har bir hovlining to‘rt 
burchak qilib aylantirib olingan loy devori ichi molxona 
xizmatini o‘tardi. Katta ko‘chaning oxirida qullar turadi-
gan baraklar o‘rtasida katta maydon bor. Katta-katta an-
jir daraxtlari uylardan ancha baland bo‘lib o‘sib yotardi; 

---

270
Jyul Vern
ko‘cha yuzlarida chappa qilib tikka qo‘yilgan supurgiga 
o‘xshash xurmo daraxtlari o‘sgan. Afrika shaharlarining 
birdan-bir axlat tozalovchisi bo‘lgan parrandalar ko‘cha 
changi ichida donlab yurishadi. Bozor maydoni man-
zarasi ana shunday edi.
Bozor maydoni yaqinidagi Kongo daryosining tarmoq-
laridan biri bo‘lgan Luxi daryosi o‘tadi.
Kazonde bozor kvartali qatorida joylashgan xon 
«saroyi» bir kvadrat milga cho‘zilgan kichkina xunuk 
va xaroba kulbalardan iborat edi. Ba’zi bir kulbalarni 
qamish panjaralar bilan o‘rab olingan, ba’zi birlari esa 
yosh anjir daraxti bilan to‘silgan. Ba’zi birlarining hech 
qanday ihotasi yo‘q. Papirus o‘simligidan qilingan chetan 
g‘ov ichidagi o‘ttiztacha uy alohida turibdi. Unda xonning 
qullari yashar ekan. Undan sal nariroqda xon xotinla-
rining uylari ko‘rinadi. Ularning orqasida boshqa uylarga 
o‘xshash faqirona, lekin sal qattiqroq qilib solingan kul-
balardan iborat xon «saroyi» bor. Bo‘lgan-turgani shu edi.
Kazondening xoni – Muani-Lunga ellik yosh larga 
kirgan edi.
Undan burun o‘tgan xonlar davrida tanazzulga yuz 
tutgan davlat uning hukmronlik davrida batamom 
xarob bo‘ldi. Muani-Lunganing hozir atigi to‘rt mingga 
yaqin askari bor edi, holbuki, portu galiyalik qul savdo-
garlarning yollangan askarlari yigirma mingcha edi. Endi 
xon qadimgi zamonlardagi singari xudo yo‘lida har kuni 
yigirma besh-o‘ttizta qulni qurbon qila olmas edi.
O‘rta yoshlardagi bu kishi ichkilikka juda berilib 
ketganligi orqasida aqldan ozgan zaif, johil va tentak bir 
keksa bo‘lib qolgandi. Muani-Lunga o‘lgundek injiq odam 
edi, u hamma qullarini, askar boshliqlarini hamda vazir-
larini mayib qilib qo‘ygandi: bittasining burnini kestirgan, 
ikkinchisining qulog‘ini kestirgan, uchinchisining qo‘l 
yoki oyog‘ini kestirgandi. Fuqarolari uning tezroq o‘lib 
ketishini istar edilar.
Butun Kazondeda faqat Xoze-Antonio Alvetsgina 
Muani-Lunganing o‘lishini istamas edi. Qul savdogari bu-

---