Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

Barno BOLTAYEVA, 
Jizzax davlat pedagogika instituti o‘qituvchisi;
3,
Jizzax davlat pedagogika instituti
 
talabasi
 
TOHIR MALIK ASARLARIDA FRA ZEMALARNING 
QO‘LLANISHI HAQIDA
Annotatsiya. 
Maqolada Tohir Malik 
asarlarida qo‘llanilgan frazemalar xusu-
sida so‘z yuritiladi.
 
Kalit so‘zlar: 
frazema, frazemalar 
transformatsiyasi, okkazional frazema-
lar.
Аннотация. 
В данной статье 
ведется речь об окказиональных 
фраземах, применённых в произве-
дениях Тaхира Малика.
Ключевые слова:
фразема, 
трансформация, 
окказиональные 
фразеологизмы
Annotation. 
This article presents 
detailed issues of phrasals and occa-
sional phrasals which can be encoun-
tered in the works of Tokhir Malik. 
Key words: 
phraseme, phraseme 
transformation, occasional phrasemes. 
Taniqli adib Tohir Malikning “Falak”, “Shaytanat”, “Iblis 
devori”, “Mehmon tuyg‘ular” kabi asarlari hayotiyligi bilan 
keng kitobxonlar qalbidan joy olgan. Muayyan yozuvchining 
so‘z yoki ibora qo‘llash mahorati tilning sinonimik boyligidan 
qaysilarini saralash, bu vositalarni nutq zanjirida qanday joy-
lashtirishida namoyon bo‘ladi. Tohir Malik asarlarida ham til 
vositalaridan foydalanishning xilma-xil, o‘ziga xos namunala-
rini ko‘rish mumkin.
Adabiyot – insonshunoslik tadqiqi bo‘lganligi bois qahra-
monlarning tashqi qiyofasi bilan birga uning ma’naviy dun-
yosini ham, psixologiyasini ham ishonarli va ta’sirli qilib tas-
virlab berish yozuvchilar oldida turgan murakkab vazifalardan 
hi soblanadi. Bu vazifani ado etishda frazemalar yozuvchi-
larimizga samarali xizmat qiladi. Chunki frazemalarda emo-
tsional-ekspressivlik, munosabat va obrazlilik kuchli. Masalan: 
xursand bo‘ldi – 
og‘zi qulog‘ida,
kamyob – 
anqoning urug‘i,
iztirob chekdi – 
dard-u dunyosi qorong‘i bo‘ldi,
mehnatkash – 
oyog‘i olti, qo‘li yetti,
hasadchi – 
ko‘ngli qora
va hokazo. 
Umuman olganda, frazemalar tilda tayyor holda mavjud-
ligi, turg‘unligi sababli bir qarashda ularning tarkibi o‘zgar-
masdek tuyuladi. Ammo yozuvchilari miz umumtildagi fraze-
malardan foydalanish bilan birga ularni ijodiy o‘zgartirib ham 

---

44
e-mail: [e-mail]
Tadqiqotlar
qo‘llaydi. Nutqda, ayniqsa, badiiy va publitsistik nutqda, 
she’riy matnlarda frazemalar ma’lum tashqi (struktural) va 
ichki (semantik) o‘zga rishlarga, transformatsiyaga uchraydi.
1
Frazemalar transformatsiyasi deyilganda ibora ma’nosida, 
tuzi lishida, komponent tarkibida yuz beradigan o‘zgarishlar 
tizimi tushuniladi. Olim B.Yo‘ldoshev ta’kidlaganidek, trans-
formatsiyaga uchragan frazemalarning ayrimlari asta-sekinlik 
bilan kontekstual hodisadan uzual, til hodi sasiga o‘tishi mum-
kin. Bu esa tilning, jumladan, ada biy til frazeologik tizimining 
taraqqiyot jarayonini o‘zida ifoda etadi. 
Tohir Malik ijodini o‘rganar ekanmiz, yozuvchining asar 
g‘oyasini ochib berishda nafaqat iboralardan keng foydalan-
ganligini, balki ularni ijodiy o‘zgartirib okkazional iboralarni 
ham yaratganligining guvohi bo‘lamiz. Ibora strukturasidagi, 
komponent tarkibidagi o‘zga rish ma’lum darajada uning se-
mantikasiga ham ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ibora o‘z ma’nosini 
o‘zgartiradi yoki qo‘shimcha ma’no qirralariga ega bo‘ladi. 
Frazemalarni struktural-semantik o‘zgartirish usullari quyi-
dagilardan iborat:
Ibora komponentini almashtirish usuli
. Umumtildagi 
“o‘tmas pichoq bilan so‘ymoq” iborasi “ruhan azobla moq” 
ma’nosini anglatadi. Yozuvchi “Zulm” hikoyasida ushbu ibo-
rani quyidagicha ifodalaydi: 
Nima desa ham mayli, jim turma-
sa bas... Uning jim turishi