Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

Misoli qatrayi boron sirishki man hama dur shud,
Chunin osor dihad alhaq tulun chun tu Suhayli.
Majlis ahli mutayyin va xushtab el erdilar va piri majlis 
ham xushtab va podshoh nishon. Mug‘anniyg‘a ba’zi e’tiroz 
yuzidin va ba’zi tanbiyya yuzidin dedilarkim: “Sirishki man 
hama dur shud” o‘rniga “hama xun shud”, – o‘qiki, “dur 
shud”ning ma’nosi yo‘qtur...”
9
Navoiy bu bahsga aralashib, “dur shud”ning to‘g‘rili gini 
ta’kidlaydi. Nihoyat bahsga Abdurahmon Jomiy ara lashib, 
“dur shud”ning mantiqan to‘g‘riligini isbotlaydi. Mazkur 
she’rda “Sening Suhayl yulduzidek charaqlab chiqi shing 
mening yomg‘ir tomchilaridek ko‘z yoshla 
rimni durga 
aylantirdi”, ma’nosi ifodalangan. Mumtoz she’riyatda 
ko‘zyoshni qon tomchilariga o‘xshatishga ko‘plab misollar 
keltirish mumkin. Ikkinchidan, majlis ahli, bizningcha, shu 
o‘xshatishni hisobga olgan bo‘lishlari hamda “dur shud”ni 
“yiroqlashdi”, “ko‘zyoshlarim bitdi” ma’nolarida tushungan 
ko‘rinadilar. Agar “xun shud” bo‘lganida o‘xshatish yo‘qqa 
chiqardi, bayt mazmuni buzilardi, poetik ifoda tarovati 
yo‘qolardi.
Ko‘rinib turibdiki, bu bayt ustidagi bahs – badiiy asar-
ning shakliga oid kichik masala emas. Chunki noo‘rin 
qo‘llanilgan birgina so‘z poetik asarning mazmundorligini, 
estetik ta’sirchanligini susaytirishi mumkin.
Olim Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari aks etgan 
asarlari sifatida “Majolis un-nafois”, “Xamsa”, “Muhokamat 
ul-lug‘atayn”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Mezon ul-avzon”, 
“Mahbub ul-qulub”, “Xazoyin ul-maoniy”larni ta’kidlab o‘ta-
di. Mavzuni yoritishda esa, asosan, “Majolis un-nafois”, 
shuningdek, “Xamsa” tarkibiga kirgan dostonlarga ko‘proq 
murojaat qiladi. Albatta, Navoiyning adabiy-tanqidiy qa-
rashlarini bir monografi ya doirasida qamrab olishning im-
koni yo‘q. 
Tadqiqotning asosiy uchinchi bo‘limi fasllarining 
“Badiiy 
so‘zni qurol qilib”, “Chuqur mazmun va go‘zal forma 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
43
Tadqiqotlar
uchun”, “Yuksak original asarlar yaratish yo‘lida”,“San’at-
da haqqoniylik uchun”
deya nomlanishidan ham tadqiqot 
oldidagi asosiy maqsad-muddao Alisher Navoiy adabiy 
qarashlari uning badiiy asarlarida qay tarzda ro‘yobga 
chiqqanligini tekshirishdan iboratligi anglashiladi.
Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”da Husayn Boyqaro 
she’riyatiga alohida bob bag‘ishlab, uning poetik mahora-
tini atrofl icha tahlil qiladi. Abduqodir Hayitmetovning biz 
so‘z yuritayotgan monografi yasida bu bob tahlilga tortil-
maydi. Adabiyotshunos 1982-yilda yozgan “Navoiyda 
lirika tahlili” maqolasida bu mavzuga qaytib, Navoiy to-
monidan Husayn Boyqaro she’riyatiga berilgan talqinlarga 
munosabat bildirib o‘tadi. “Majolis un-nafois”da eng ko‘p 
tahlilga tortilgan Sulton Husayn Boyqaro devonidir. Bunda 
Navoiy uning 160 g‘azali matla’yi munosabat bildirib o‘ta-
di. Vohid Juzjoniy nashrida Sulton Husayn Boyqaroning 
202 ta g‘azali keltirilgan. Demak, Navoiy vafotidan keyin 
u qirqtacha g‘azal yozgan. Navoiy bu shoir devonini dun-
yoviy ada biyot miqyosida baholab, undagi yaxshi, tak-
rorlanmas deb bilgan baytlarini Lutfi y, Sakkokiy va unga 
o‘xshash “turkigo‘ylarning” she’rlari bilan qiyoslagan”
10
.
Abduqodir Hayitmetov o‘zining ko‘pgina tadqiqotlarida 
turli munosabat bilan Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy 
qarashlari haqida fi kr bildirib o‘tgan. Masalan, “Yagonayi 
asr”, “Navoiy she’riy mahorat haqida”, “Xisrav Dehlaviy va 
o‘zbek adabiyoti”, “Alisher Navoiy va Hasan Dehlaviy” kabi 
maqolalari shular jumlasidan.
Alisher Navoiy adabiy-tanqidiy qarashlarida mumtoz 
badiiy tasvir vositalaridan tortib, asar kompozitsiyasigacha 
tuyuq, changiy, orzuvoriy, muhabbatnoma, turkiy singari 
o‘z davri uchun yangilik hisoblangan o‘zbek she’riyati janr-
laridan tortib, ijodkor badiiy mahoratigacha bo‘lgan il miy-
nazariy tushunchalarning xususiyatlari, o‘ziga xosliklari 
qamrab olingan.
Shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, Alisher 
Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari o‘zbek ada-
biyotshunosligining tarixiy yo‘lidir. Ustoz Abduqodir 
Hayitmetov esa ana shu adabiy haqiqatni bizga il miy-
nazariy jihatdan xolisona yoritib bergan.
1 
A.Hayitmetov. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari. – Toshkent: Fan, 1959. 79-bet.
2
O‘sha manba, 78-bet.
3
B.Valixo‘jayev. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1993. 9-bet.
4
A.Hayitmetov. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari. – Toshkent: Fan, 1959. 30-bet.
5
B.Valixo‘jayev. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1993. 39–40-betlar.
6
A.Hayitmetov. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari. – Toshkent: Fan, 1959. 39-bet.
7
M.Shayxzoda. Tazkirachilik tarixidan // Navoiyga armug‘on. – Toshkent: 1968. 49-bet.
8
A.Hayitmetov. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari. – Toshkent: Fan, 1959. 76-bet.
9
O‘sha manba. 57-bet.
10
A.Hayitmetov. Navoiyda lirika tahlili // Navoiyxonlik suhbatlari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1993. 125-bet.