48
“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali.
2016. № 3.
www.xtjurnali.zn.uz
bilan birga, bolalarning tushunishi uchun sodda, haqiqatga yaqinligi bilan o‘quvchini
o‘ziga rom etadi. ertaklar yordamida bolalarning xotirasi, diqqat, tafakkuri rivojlanadi,
tasavvuri uyg‘onadi. Ularni tinglash, o‘qish – ona tilida til va nutqning taraqqiy
etishini belgilab beradigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. “Boladagi ayrim
nutqiy
kamchiliklarni bartaraf etish ishlari dastlab maktabgacha ta’lim muassasasida olib
boriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan tarbiyalanuvchilarning nutqiy
kamchiliklarini bartaraf etishda hikoya va ertaklarni, she’rlarni ko‘plab yodlatish,
shuningdek, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qildirish va turli xil mashqlar bajarish orqali
maqsadga erishiladi”
2
.
ertak janri obrazlar talqini, g‘oyaviy mazmuni va ziddiyati, syujet va kompozitsiyasi,
uydirmalarning o‘rni
va vazifasi, tili va uslubiga ko‘ra turli xil bo‘ladi:
– hayvonlar haqidagi ertaklar;
– sehrli ertaklar;
– maishiy ertaklar;
– hajviy ertaklar.
Masalan, hayvonlar haqidagi ertaklardan “Tulkining taqsimoti” ertagi bo‘lib , unda
ayyorlik va tilyog‘lamalik tulki obrazi orqali ifodalangan.
Sehrli ertaklarda voqealar sehr-jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan bo‘ladi.
Ularda pahlavonlik va qahramonlik madh etiladi (“Yalmog‘iz”, “Semurg‘”, “dev bach-
cha”, “kenja botir” va boshqalar).
Maishiy ertaklarda ko‘proq zulm va adolatsizlik qoralanadi (“Uch og‘a-ini botirlar”,
“Oygul bilan Baxtiyor”, “Tohir va Zuhra”, “Zolim podsho” va boshqalar). Masalan,
“Uch og‘a-ini botirlar” ertagi odatdagidek ota nasihati bilan boshlanadi.
Bunda ota
kambag‘al, lekin hayot tajribalariga boy bo‘lgan shaxs, boshqa variantlarida esa shoh
bo‘lib, o‘g‘illari shahzodalardir. Botirlar obrazida axloq va odobning yuksak namunasi,
odamiylik, donishmandlik, jasurlik kabi sifatlar ko‘rinsa, shahzodalar qiyofasida mol-
mulk to‘plash yo‘lida har qanday yomon niyatlardan qaytmaydigan yolg‘onchi, johil
kishilar obrazi gavdalangan.
ertak o‘qib bo‘lingandan keyin bolalarni umumiy xulosa chiqarishga undash kerak.
“Agar sen uning o‘rnida bo‘lganingda nima qilgan bo‘lar eding?” kabi savollar berib,
erkin muloqotga chaqirish ularning faolligini yanada oshirishga yordam beradi.
Har bir ertakning o‘z g‘oyasi bor, albatta. Masalan, “Sehrli sholg‘om” ertagi
bolalarni fikrlashga, voqealarni
ketma-ket aytishga undaydi, “kuch birlikda” degan
g‘oyani anglab yetishlarini ta’minlaydi. “Zumrad va qimmat” ertagida esa, Zumradning
mehnatsevarligi, odob-axloqi ulug‘lanadi. qimmat esa erka, dangasa, ishyoqmas
sifatida gavdalanadi. Buning uchun ertak oxirida u jazolanadi.
Shu tariqa bolalarni
ertakni tinglash orqali qissadan hissa chiqarishga o‘rgatiladi.
ertaklarni mahorat bilan yetkazish bolada ko‘tarinki, quvnoq kayfiyatni yuzaga
keltirishga, kichkintoy bilan his-hayajonli muloqotni o‘rnatishga, sezdirmay tarbiyaviy
ta’sirni tashkil etishga, atrof-muhit haqidagi bilim va ma’lumot zaxiralarini samarali
to‘ldirishga imkon yaratadi.
ertaklarning ta’limiy hamda tarbiyaviy ahamiyati juda katta.
Ularda voqealar,
asosan, mo‘’jizali tarzda ifodalanadi. Mo‘’jiza yoki fantaziya voqea va hodisalarni
hayot bilan bog‘lab, haqiqat, ozodlik, to‘g‘rilik, odamiylik kabi oliyjanob g‘oyalarni
tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag‘ishlaydi, tinglovchi e’tiborini o‘ziga jalb qilib,
2
Inagamova D.R., Qodirova X. Maktabgacha va boshlang‘ich ta’limda bola nutqini o‘stirish.
“Uzluksiz ta’lim” jurnali. – T., 2014. № 3.- 4-b.
49
ajoyibotlar olamiga olib kiradi, shirin tuyg‘ular dunyosiga g‘arq etadi. Ayni damda xalq
og‘zaki ijodida xalqning hayot, tabiat, go‘zallik, ta’lim-tarbiya, odob-axloq to‘g‘risidagi
umumbashariy va milliy qarashlari ham mujassamlashadi.
Aytish joizki, maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarning quyi sinflarida,
maktabdan tashqari bolalar muassasalarida tarbiyachilar, musiqa va boshlang‘ich
sinf o‘qituvchilari bolalarga o‘quv mashg‘ulotlari, tarbiyaviy soatlar, ertaklar, rivoyatlar,
maqollar,
topishmoqlar, tez aytishlar bilan yoshlarning bilimini, dunyoqarashini
oshirmoqda. Bolalarning qo‘shiqlar, harakatli, milliy o‘yinlar
bilan zavqlanishini, go‘-
zallikdan bahramand bo‘lishini kuchaytirmoqda. Ammo bu ezgu ishlarni har kim
o‘zicha, o‘zi topgan og‘zaki ijod namunalari orqaligina amalga oshirmoqda.
ertaklar bola tarbiyasida muhimligini quyidagi mashg‘ulot orqali ko‘rish mumkin:
Tayyorlov guruhida “ertaklar – yaxshilikka yetaklar” mavzusida mashg‘ulot o‘tka zish.
Do'stlaringiz bilan baham: 
