Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Sabaq tipleri.
Balalardıń oqıwınıń aldına qansha ulıwma wazıypa qoyılǵan 
sayın, olardı oqıtıwdıń barısı da hár qıylı, balalardıń meńgeriwine qolaylı dárejede 
bolıwı shárt. Sabaqtıń qurılısınıń bir qıylı dúziliwi balalardıń oylawın, issheńligin 
kemeytedi. Al sabaqtıń hár qıylı ózgermeli bolıp dúziliwi oqıwshılardıń
issheńligin arttıradı, jumıs islewine qızıǵıwshılıq hám talaplarına jaǵday 
tuwdırıladı. Bunday jaǵday oqıwdıń nátiyjeliligine erisip barıwına alıp keledi. 
Ótiletuǵın materialdıń tar kólemde bolıwına baylanıslı sabaqtıń tipleri de sol 
berilejaq materialdıń mazmunı menen kólimine, maqsetine qaray belgilenedi. 
a) oqıytuǵın pániniń tiykarına negizlenip - oqıw sabaǵı hám jazıw sabaǵı; 
b) waqtına hám oqıtıwdıń basqıshına, dáwirine baylanıslı - tayarlıq
dáwirindegi sabaq (Álipbege shekemgi dáwir);
v) sabaqta jańa temanı úyreniw, úyrenbewine baylanıslı - jańa sesti, háripti 
úyreniw, jańa háripti jazıp úyreniw sabaǵı, bekkemlew sabaǵı h.t.b. 
Sabaqtıń ayrıqsha tipin quraytuǵın tákirarlaw hám juwmaqlaw sabaǵı. 
Sonıń menen birge háptesine bir ret ótkeriletuǵın 20 minutlıq klasstan tıs oqıw 
sabaǵı. Solay etip, bul dáwirdegi tiykarǵı sabaq - oqıw hám jazıw. Negizinde de 
baslawısh klasstıń dáslepki basqıshındaǵı islenetuǵın jumıstıń jaǵdayına baylanıslı 
ámeliy jaqtan analiz etkeni durıs. Al baslawısh klasstıń didaktikasınıń 
belgileniwine qaraǵanda baslawısh klasslardaǵı sabaqtıń tipleri aralas, yamasa 
birlesken sabaq, jańa materialdı úyreniwshi sabaq, bekkemlew sabaq tipi, 
tákirarlaw-juwmaqlaw sabaq tipi, tekseriw, yamasa úyrengenlerin esapqa alıw 
sabaq tipi dep qaraydı.
Ózińizge belgili bolǵanınday, sawat ashıwǵa úyreniw dáwirindegi oqıw 
sabaqlarınıń tiykatǵı wazıypası oqıwshılarǵa ses hám háripti tanıstırıw, olardıń 
durıs aytılıwın úyretiw arqalı balalarda durıs, ańlı, kórkem oqıw kónlikpe hám 

---

112
uqıplılıqtı qáliplestiriwden ibarat. Sonıń menen birge, oqıwshilardıń sózlik qorın 
bayıtıw, baylanıslı sóylew tilin ósiriw, bilimini bayıtıw, oq-órisin rawajlandırıw, 
esitiw, qabıl etiw kónlikpelerin ósiriwde de bul dáwir óziniń tereń juwapkershiligi 
ayrıwsha áhmiyetke iye. 
Tayarlıq dáwiri oqıwǵa úyretiw ushın tiykar jaratadı. Bul dáwirde balalarda 
basqalardıń aytqan sózlerin esitiw, dıqqatti bir gerge jámlep toplaw, til birliklerin 
(ses, buwın, sóz, gáp) parıqlaw, ajıratıw, olardıń wazıypaların ańlaw usaǵan 
qásiyetler qáliplesedi. Bular oqıwshilardıń oqıwdı jaqsı meńgerıwıne járdem 
beredi. 
Oqıwǵa úyretiw ushın, áweli, oqıwshı ses hám hárip penen jaqsılap tanısıp 
alııwı lazım. Ses hám hárip penen tanıstırıwda buwınlardan sesti ajratıw principine 
tiykarlanıp jumıs alıp barıladı. Hárip penen tanıstırıw bir neshe túrdegi baǵıtta 
ámelge asırılıwı múmkin: 
1. Mazmunlı súwret tiykarında soraw-juwap usılı menen baylanıslı gúrriń 
yamasa tekst dúzdiriledi. Onnan kerekli gáp, soń kerekli sóz ajıratıp alınadı, keyin 
sóz ústinde joqarıda atap kórsetkenimizdey etip analiz jumısları shólkemlestiriledi. 
2. Sóz tiykar etip alınıp, analitikalıq shınıǵıwlar járdeminde úyreniletuǵın 
sesler ajıratılıp alınadı. Máselen: 
ay. 
Muǵallım aydıń súwretin kórsetedi, 
oqıwshılar onıń atın - sózdi aytadı. Muǵallım 
a
sestin sozıp 
a-a-a-y
dep aytadı hám 
qaysı sesti sozıp aytıp atırǵanın oqıwshılardan soraydı. Oqıwshılar
a
sestin 
aytqannan soń onıń ózgeshelikleri haqqında soraw-juwap ótkiziledi. 
A
sestinen 
keletuǵın sózler oylap taptırıladı. Sonnan soń 
a
háribi kespe háripten yamasa 
súwretli álipbeden kórsetiledi. Bunda 
a
háribiniń túrin este saqlap qalıwlarına 
ayrıqsha itibar qaratıladı. 
3. Úyrenilgen háripler ishine buwın úyreniletuǵın hárip aralastırılıp 
qoyıladı, balalar onıń ishinen tanıs emes háripti ajıratadı, soń muǵallım bul háripti 
bildiretuǵın sesti aytadı. Oqıwshılar sestiń ózine tán ózgesheliklerin aytadı. Bul 
háripti kespe háripler ishinen tawıp, Álipbe kitabınıń betlerinen, súwretli alipbeden 

---

113
kórsetedi. Usı tárizde ses hám hárip penen tanıstırılǵannan soń oqıwǵa úyretiw 
ústinde jumıs alıp bariladı. 
Oqıwǵa úyretiwde buwın tiykar etip alınadı. Bunıń ushın muǵallımde 
buwın tablicası bolıwı lazım. Buwın tablicası tiykarında oqıw úlgisi kórsetiledi, 
yaǵnıy háriplep emes, al ishinde, birinshi háripti kóz benen kórip, onıń atın este 
saqlap, ekinshi háripti kóriw hám ekewin baylanıstırıp, únlini móljellep 
baylanıstırıp aytıw túsindiriledi. Buwınlap oqıw muǵallımniń úlgisi tiykarında 
barqulla hár bir sabaqta izshil alıp barıladı. Bunda tómende kórsetilgen
sızmalardan (tablicadan) paydalansa boladı: 
na ti: 1 bal 
man 
a 
ta na: n 
ta a ral
la sha: y qal lım 
Bunda “Álipbe” sabaqlıǵınıń betlerindegi sózlerdi aldın buwınǵa bóliw, 
soń oqıwdı shınıqtırıp úyretiw jaqsı nátiyje beredi. Muǵallımniń úlgili oqıwınan 
soń birgelikte oqıwshılar menen qosılıp dawıs shıǵarıp oqıw, bólek-bólek jeke 
oqıw, sıbırlap áste oqıwdan hám ishinen oqıwdan da paydalanıladı. Ásirese, áste 
oqıytuǵın oqıwshılar bolǵan klasslarda xor menen oqıtıw oqıwdı tezlestiriwge 
járdem beredi. Klass oqıwshılarınıń oqıw kónlikpelerinen kelip shıǵıp, teksttegi 
sózlerdi doskaǵa buwınlarǵa bólip jazıw, úyrenilgen háriplerdi esapqa alǵan halda 
qosımsha sóz birikpeleri, gápler dúzip jazıw hám oqıtıw usılınan da paydalanıladı. 
Ózińizge málim bolǵanınday, „Álipbe” sabaqlıǵı betlerinde buwınnıń 
dúzilisi qıyınlasıp baradı. Sonıń ushın muǵallım hár bir buwın dúzilisiniń 
qıyınlılıǵına qarap is usılların belgilep alıwı zárúr. Máselen, úsh sesten dúzilgen, 
tórt sesten dúzilgen buwınlardı oqıwǵa úyretiw de ózine say qıyınshılıqlardı 
keltirip shıǵaradı.
Ulıwma alǵanda, hár bir oqıw sabaǵında, álbette, buwın dúzilisi qıyın 
bolǵan sózlerdi oqıw shınıǵıwları ótkizilip barıwı lazım. Bul usıl oqıwshılarda 
oqıw kónlikpeleriniń jetilisip barıwına járdem beredi. 

---

114
Oqıwǵa úyretiwde sózlerdi hám gáplerdi tolıq oqıw kónlikpelerin payda 
etiw oqıwshını gáp dúziwge, tez pikirlewge baǵdarlaydı. Oqıwshı túsirip 
qaldırılǵan hárip hám sózdi súwretke qarap tabadı, onıń gáp mazmunına say 
yamasa say emesligine itibar berip dıqqat awdaradı, doslarına qaraǵanda tez tawıp, 
muǵallımniń minnetdarshılıǵına sazawar bolıwǵa umtıladı. 
„Álipbe” sabaqlıǵındaǵı tekstlerde túrli tınısh belgileri isletilgen. 
Oqıwshılar olarǵa say dawıs tańlawdı, pawza qılıw orınların belgilep alıwı zárúr. 
Bunda da muǵallimniń túsindiriwi (birinshi ushıraǵan tınısh belgini túsindiriwi) 
hám kórkemlep oqıw úlgisin kórsetiwi úlken áhmiyetke iye. Kórkemlep oqılǵan 
tekst ǵana túsinikli boladı. 
Hár bir pánde bolǵanı sıyaqlı oqıw sabaqlarında da tálim-tárbiya birligine 
itibar beriledi. Oqıw sabaqlarında tárbiya oqılǵan teksttiń ańlı ózlestiriliwine 
baylanıslı. Birinshiden, oqıwshı tekstte pikir ne haqqında ekenligin ańlasa ǵana, 
ózinde sonday sezimlerdi qáliplestiriwge háreket etedi. Ekinshiden, jaqsı insan 
bolıw ushın oqıwdıń zárúrligin ańlaydı. Sonıń ushın ańlı oqıwdı támiyinlewde 
tekst penen onda ushırasqan mazmunlı súwretler ortasındaǵı baylanıslardı 
anıqlastırıwǵa, tekst boyınsha sorawlar beriwge dıqqattı qaratıw lazım. Bunda 
tómendegishe soraw hám tapsırmalardan paydalansa boladı: