Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıw shınıǵıwlarınıń tiykarǵı túrleri 
Ses ústinde islew.
Ses ústinde islew álipbeni oqıtıwdıń tiykarı bolıp xizmet 
etedi. Sawat ashıwǵa úyretiw dáwirinde sóz hám buwınlardı seslik tárepinen analiz 
hám sintez etiw, ses hám olardıń artikuliyaciyasin analiz etiw shınıǵıwları 
ótkiziledi, dikciya (anıq, tınıq sóylew) ústinde jumıs islenedi, logopedikalıq 
jumislar alıp barıladı. Ses ústınde islew hárip ústinde islew menen, ásirese, kespe 
háriplerden buwın, sóz dúziw usaǵan sintez etiw usıllarında birlesip ketedi; ses 
hám hárip ortasındaǵı múnásiybetti bárqulla anıqlap barıw oqıw kónlikpelerin 
qáliplestiriw ushın da, imlálıq tárepten sawatlı jazıw tiykarın jaratıw ushın da 
paydalı. 
Sózlerdi seslik tárepinen analiz hám sintez etiw usılları házirgi kúnde 
jetilistirilip barılmaqta. Sawat ashıwǵa úyretiw tiykarınan tómendegi usıllar 
tiykarında qollanılmaqta: 
 Analiz shınıǵıwları. 
1. Gápten sózdi ajıratıw; sózdi anıq etip aytıw; buwınlarǵa bóliw hám 
buwınladı anıq etip aytıw, sózden, buwınnan sesti kúshli intonaciya menen qattı 
dawıs shıǵarıp aytıp oqıw, berilgen sesti ajıratqan halda sózdi buwınlap oqıw 
(aaaa-na
,
 naaan, iiin, sssa-na, ki-yyyik, iiis).

---

119
2. 
Sabaqta úyreniletuǵın jańa sesti ajıratıp kórsetiw. Bunday sesti birinshi 
márte ajıratiwdıń bir neshe usılı bar: 
a) sózden sesti sozip aytıw menen ajıratıw: 
aaa-na, laaa-Ia, baaa-la;
dawıssız sesti jabıq buwınnan ajıratıw: 
Asss-an, A-Iımmm, A-minnn.
d) 
frikativli dawıssızdı ashıq buwınnan ajıratıw: 
sssá-ne, 
tú- 
yyye,sııı-ya;
buwın payda etken bir dawıslını ajıratıw: 
a-na, ó-nim, o-tın, a-ta
,
e-tik;
úyreniletuǵın sesti sóziń basinda kelgan sózlerden ajıratıw (sózdi muǵallım 
aytadı, birinshi sesti bolsa oqıwshı aytadı): 
nan, gúl,alma
r
-.; 
g) 
súwrettiń atın bildiriwshi sózdi aytıw: muǵallım gúldıń súwretin 
kórsetip, 
gúú 
deydi, 
oqıwshılar 
l
sestın 
qosıp 
aytadı: 
gúl.
Bul processte Amanashvili islep shıqqan usıldan da paydalansa boladı. 
Bunda ses emas, hárip tiykar etip alınadı. Oqıwshilar úyrenilgen háripler ishinen 
tanıs emesin tawadı, son onıń oqılıwı hám fonetikalıq belgileri ústinde islenedi: 
Sabaqta jańa ses birinshi márte ajıratılıp, óz aldına aytılǵannan soń, ádette, 
usı ses sózdiń basında, ortasında, aqırında kelgen hám anıq aytılatuǵın sózler 
tańlap alınıp oqıwshılarǵa óz betinshe ayttırıladı. Misalı: 
A
sesti: 
alma, tana
, 
Malika
O
sesti: 
ol, qol, dost. 
D
sesti: 
dán, Ádil
. 
3. Sózdegi seslerdi sanaw hám olardıń atların tártibi menen aytıw, soń 
t 
q 
ı 
b 
n 
o 

---

120
olardı anıqlaw hám buqınların sanaw: 
Alma – al-ma; a-l-m-a – 
bul sózde
 
tórt ses, 
tórt hárip, eki dawıslı hárip, eki dawıssız hárip, eki buwın bar dep aytıladı. Bul 
usıldan oqıw jılınıń ekinshi yarımında hám keyingi klasslarda da fonetikalıq analiz 
sıpatında paydalanıladı. 
4. Únli hám únsiz dawıssız seslerden ibarat sózlerdi ámeliy salıstırıw:
gúl-
kúl, bol-pol
usaǵan sózler. 
Sawat ashıwǵa úyretiw barısında analiz hám sintez bir-birinen 
ajıratılmaydı, sebebi oqıw processin iyelew ushın tiykar jaratadı, sintez bolsa 
kóbirek oqıw kónlikpesin qáliplestiredi.