Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

jazılıwı oqılıwı 
paroxod paraxod 
vokzal vakzal 

---

108
kolxoz, sovxoz kalxoz, savxoz 
samolet samalet 
Bul basqıshta balalar ózlestiriwi ádewir qıyın buwınlar (
fab-ri-ka, gra-fin, 
e-lektr, tsirk, eks-ka-va-tor
) menen kóp buwınlı hám aralas buwınlı sózlerdi oqıydı 
hám jazadı. 
Balalar eki dawıssız sesten (háripten) baslanıp keletuǵın buwınlardı sózden 
ayırıwdı hám olardı jazıwda biraz qıynalıp qaladı, hátteki qáteliklerge de jol 
qoyıwı múmkin. Bul túsinikli de, sebebi qaraqalpaq tilindegi túpkilikli sózlerde 
buwınlar eki dawıssız sesten baslanıp kelmeydi. Sonlıqtan orıs tili arqalı kirgen 
gra-fik, bri-ga-da, fab-ri-ka
hám t.b usınday sózlerdegi eki dawıssız sesten 
baslanatuǵın buwınlar qaraqalpaq tilinde ekige ajıratılıp arasına 
ı,i
sesleri birigip 
aytıladı da, olar eki buwın sıyaqlı bolıp turadı. Sonlıqtan muǵallim ol sózlerdiń 
jazılıwın taxtadan yamasa kórgizbeli qurallardan ya “Álipbe”den kórsetip, sózlerde 
neshe dawıslı ses bar ekenligi anıqlanıp bolıp, olardı buwın quramında ayırıwı 
kerek. Sonda balalar ózleri burınnan-aq sózde qansha dawıslı ses bolsa, sonsha 
buwın boladı degen qaǵıydanı jaqsı biletuǵınlıqtan kózi menen kórip turǵan 
sózlerdiń buwın quramı (aytılıwınsha emes) ondaǵı dawıslı seslerdiń sanına qaray 
durıs ayıradı hám jazıwda da qáte jiberilmeytuǵın boladı. Sol ushın eki dawıssız 
sesten baslanatuǵın hám eki yamasa úsh dawıssız seste tamamlanatuǵın buwınlardı 
oqıwshılardıń durıs ózlestiriwi ushın buwın aldına yamasa ortasına hárip qosıw 
usılı keń qollanıladı. Máselen: -
ra,-la
buwınlarınıń aldına 
g, p
háriplerin qoysa 
–
gra;-pla
buwınları jasaladı, al olardan mánili sózler jasap oqıw ushın qosımsha 
buwınlar, háripler qosıw kerek boladı. Máselen: 
gra-fin, -grafin; pla-n, plan.
1. Álipbeni oqıtıwdıń úshinshi dáwirinde neler úyretiledi? 
2. Álipbeni oqıtıwdıń úshinshi dáwirinde oqıwshılardı jazıwǵa qalay 
úyretemiz? 

---

109
3. Dawıslı hám dawıssız seslerdiń bir birinen ayırmashılıǵın aytıń 
4. Jazılıwı men aytılıwında ayırmashılıǵı bar sozlerdi bir –birinen 
ayırmashılıǵın qalay úyretemiz?