121
8. Sesti yamasa buwındı túsirip qaldırıp jańa sózdi payda etiw hám onı
oqıw:
anar –nar, gúlzar-ǵúl, ilim-bilim,
tiri-iri, ayna-ay.
9. Buwın qosıp jańa sózdi payda etiw hám onı oqıw:
baǵ-baǵman, paxta-
paxtakesh,keste-kesteshilik, kitap-kitapxana.
Sintetikalıq jumıslardıń bunday usılları ses ústinde islewdi hárip ústinde
islew menen birge qosıp alıp barıwdı talap etedi. Bunday jumıs usılı balalar ushın
júdá qızıqlı bolıp, sabaqtı yarım oyın jaǵdayında ótkeriwge múmkinshilik jaratadı.
Juwmaqlap aytqanda, tek analiz yamasa tek ǵana sintez benen qanaatlanip
bolmaydı, lekin oylaw iskerliginiń anaw yamasa mınaw túri jetekshi orında turadı.
Oqıwshı sózdi analiz qılıw menen onı leksikalıq mánige iye bolǵan bir pútinlik
sıpatında ańlaydı, bul — sintez: sóz sintez etilgende onıń seslik dúzilisine dıqqat
awdarıladı, bul bolsa analiz bolıp esaplanadı.
Ulıwma alǵanda, álipbeni oqıtıw barısında analitik-sintetik jumıslar dizimi
balanıń aktiv pikirlewin támiyinleydi. Analitik-sintetik jumıslar usılı ǵana
oqıwshılardıń biliw erkinligin támiyinleydi, „mashqalalı” jaǵday jaratadı, balalarda
baqlawshılıqtı, ziyreklilikti ósiredi.
Ses-hárip tárepinen analiz hám sintezdi jeńillestiretuǵın paydalı usil hám
metodlar sıpatında kespe háripler, kespe buwınlar hám hárip teriw taxtası, sonıń
menen birge, háreketke keletuǵın lentalı kórgizbe, kadoskop,
proektor, álipbe
multimediyasi hám usıǵan usaǵan basqa da texnikalıq qurallardan da
paydalanıladı; seslerdiń aytılıwı ústinde islew ushın, sonıń menen birge, jazıp
alınǵan kórkem sóz úlgisin (tiykarınan, kórkem shıǵarmanı) bir neshe márte
tákirarlap esittiriw ushın magnitafon yamasa lingofon kabineti xızmet etedi.
Sesler artikulaciyası, dikciya ústinde islew.
Analiz-sintez jumıslar diziminde
sestiń ózin analiz hám sintez etiw, sesti durıs aytıw waqtındaǵı til apparatı
organlarınıń jaǵdayı hám háreketin baqlaw (analiz) hám hárıp
penen belgilengen
ses hám sesler birikpesin durıs aytıw maqsetinde til organların zárúr jaǵdayǵa
keltiriw (sintez) júdá áhmiyetli orındı iyeleydi. Máselen,
u
sestiniń analizinde til
122
tańlayǵa taman bálent kóteriledi, tańlay menen til arasinda tar ǵana boslıq qaladı,
erinler bir-birine jaqınlasıp domalaqlasadı, dawıs payda boladı;
r
sestiniń
sintezinde awız azmaz ashıq, tisler arasında boslıq boladı, erinler azmaz keńrek
tartılǵan, til azmaz arqaǵa iyterilgen hám tańlay (joqarı)ǵa qarap bálent kóterilgen
jaǵdayda; dawıs esitiledi, ótip baratırǵan hawa kúshi menen tildiń ushı titireydi.
Klassta barlıq seslerdiń artikulaciyası (payda bolıwı)n kórsetip bolmaydı.
Máselen, juwısın’qı dawıssızlar
(sh, j),
kishkene tillik dawıssızlar
(q, x, ń)
,
juwısın’qı dawıssızlar
(w, f, v, s, z, l, h)
artikulaciyasın kórsetiw qıyın.
Lekin
bunday seslerdiń payda bolıwın túsindiriw ushın muǵallım oqıwshılar dıqqatın
ózine qaratqan halda sesti durıs aytıp kórsetedi, soń oqıwshılardıń ózleri aytadı.
Bunday usıldı bir neshe márte tákirarlaǵan maqul boladı.
Dikciya ústinde islew
oqıwshılardıń tilıniń túsinikli, anıq, tınıq, jańlaǵan,
sıńǵırlap turıwına erisiwden ibarat. Ol sawat ashıwǵa úyretiw ushın da, kórkemlep
oqıw, orfoepikalıq hám orfografikalıq kónlikpeni, durıs, mádeniyatlı hám sulıw
sóylew kónlikpesin ósiriw ushın da júdá áhmiyetli. Jaqsı dikciya sesti payda
etiwshi apparattıń iykemlegishligine baylanıslı, sonıń ushın dikciyanı ósiriw
shıınıǵıwları ses payda etiwshi apparattıń iykemlegishligin ósiriwge qaratılǵan.
Dikciya ústinde islewde tómendegi shınıǵıw túrlerinen paydalansa boladı:
1. Bálent, qattı dawısta aytıwdı shınıqtırıw: Mısalı,
sara-shıra-sara-shıra
usaǵan sózlerdi dawıstı birese qattı qıshqırıp bálent shıǵarıp, keyin dawıstı sıbırlap
pásettirip áste shıǵarıp aytıw.
2. Sózlerdi aytıw tempin shınıqtırıw. Usı
sara-shıra
usaǵan sózlerdi dawıstı
áste asıqpay aytıw, tempti áste-aqırın tezletip barıw.
3. Ayırım dawıssız háriplerdi, ásirese, oqıwshılar qıyınshılıq penen yamasa
nadurıs, qáte aytatuǵın sózlerdi tákirarlap qaytadan ayttırıw shınıǵıwı.
4. Quramalı ses birikpelerin ayttırıw shınıǵıwın islew. Bunıń ushın
jańıltpashlardan paydalanıladı. Mısalı:
Aq sháynekke aq qaqpaq,kók sháynekke kók
qaqpaq.
123
Balalardı sóylep atırǵanda durıs dem alıwǵa, seslerdi durıs aytıwǵa úyretiw
zárúr. Gey bir tartınshaq balalar sesti aytıwǵa uyaladı. Bunday waqıtta sesti, sózdi
xor menen ayttırıw, xor bolıp oqıtıw. Jańıltpashlardı da xor menen ayttırıw paydalı.
1. Ses ústinde islew degenimiz ne?
2. Sózlerdi seslik tárepinen analiz hám sintez etiw usılları qanday?
3. Analiz shınıǵıwları degenimiz ne? Olarǵa mısallar keltiriń.
4. Sintez shınıǵıwları degenimiz ne? Olarǵa mısallar keltiriń.
5. Sesler artikulaciyası degenimiz ne?
6. Dikciya ústinde islew degenimiz ne?
7. Dikciya ústinde islewde qanday shınıǵıw túrlerinen paydalanadı?
Do'stlaringiz bilan baham: 
