Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

partanıń aralıǵı da 6 metr bolıwı kerek, sonda klasstıń jaqtılıǵı jaqsı boladı.
Partanıń arasındaǵı keńlik 75cm bolıwı tiyis. Bul eki oqıwshınıń bir waqıtta erkin 
háreket etip júriwine kesent etpeydi.
 
Кlаssta partalarǵa jaqtılıq shep tárepten túsip 
turıwı lazım. 
Balalarǵa jazıw quralların durıs paydalanıwǵa 
úyretiw hám olarda jazıw kónlikpelerin qáliplestırıw eń tiykarǵı wazıypalardıń biri 
bolıp tabıladı. Balalar jazǵan waqıtları ruchkanı qattı basıp yamasa qısıp uslamay 
erkin uslap úyreniwi lazım. Jazıw waqtında ruchkanı úsh barmaq penen: bas, suq 
barmaq (kórsetkish, balan úyrek) hám ortanshı penen jazadı, al tórtinshi (shúldir 
shúmek, atsız barmaq) hám shunatay barmaqlar alaqanǵa qarap búgilip turadı, olar 
jazıw jazıp atırǵan qolǵa tayanish boladı. Jazıw jazǵanda úsh barmaq sál búgilip 
ruchkanıń ushınan 3 sm joqarıda jaylasadı
. 
Jazıw jazǵanda qoldıń sırtqı jaǵı joqarı 
qarap, al alaqan tómen qarap turadı. Balalarǵa jazıw úlgisi jazılǵan dápterlerden 
qalay paydalanıw jolların úyretiw de eń tiykarǵı minnetlerdiń biri bolıp tabıladı. 
Balalarǵa jazıw úlgigi dapterin partanıń ústine qıya qoydırıp úyretiw kerek, yaǵnıy 
dápterdiń oń tárepindegi sheti partaǵa 25
0
múyesh jasap turıwı lazım. Sonda 
dápterdiń shep tárepindegi tómengi sheti gewdeniń orta tusına tuwra keledi de, oń 
qol dápterdiń joqarǵı tárepine perpendikulyar bolıp jaylasadı. Muǵallim balalarǵa 
dápterdiń ońı menen solın, ishi-sırtın, qay jerden ashılatuǵının, onıń sızıqların, qay 
jerden hám qáytip jazıw kerekligin úyretiwi tiyis. Ásirese balalardıń jazıw úlgisi 

---

143
dápterlerin kútip uslawı kerekligin, onı kirletpey, jırtpay uslaw kerekligin ayrıqsha 
atap kórsetip barıwı lazım. 
Balalardıń oń qolınıń basın hám bas barmaqların jazıwǵa úyretiw 
maqsetinde dáslepki waqıtları tik, iymek, qıya, sopaq sızıqlar, astında hám ústinde 
iymegi bar, ilmegi bar sızıqlar, dóńgelekler, yarım dóńgelekler, tayar maketlerdiń 
konturları, shtrixlar sızdırıp, hár túrli naǵıslar, balalardıń ózlerine tanıs hár qıylı 
zatlardıń mısalı: alma, qıyar, gúl, qoyan h.t.b. zatlardıń súwretleri saldırıladı, 
zatlardıń ishlerin shtrixlaw, trafarettiń dógeregin aylandırıp shıǵıw usaǵan 
shınıǵıwlardı orınlaydı. Jazıw sabaqları oqıw sabaqları menen tıǵız baylanısta alıp 
barıladı, sebebi oqıwda ótilgen háripti kelesi jazıw sabaǵında jazıp úyretiledi. 
Jazıw sabaǵı oqıw sabaǵında ótilgen materialǵa tiykarlanǵanlıqtan 

---

144
háriplerdi jazıwdıń genetikalıq principi yaǵnıy háriplerdiń jazılıw dárejesiniń awır-
jeńilligi kóbinese esapqa alınbaydı. Mısalı, jazıw sabaǵı jazılıwı ádewir qıyın 
bolǵan “
A” 
háribin jazıwdan baslanadı. Usıǵan baylanıslı muǵallım balalardıń jeke 
háriplerdi durıs, anıq hám taza jazıwın támiyinlep, olardı óz-ara bir-biri menen 
baylanıstıra biliwin baqlap barıwı hám oqıwshılardıń jazıwdıń texnikalıq-
gigienalıq principlerin qatań saqlawın talap etip barıwı lazım. 
Oqıwshılar ushın birden-ber úlǵi muǵallimniń óziniń sulıw jazıwı, sebebi 
balalar muǵallımniń jazǵanına qarap, soǵan eliklep jazıwǵa háreket etedi. 
Sonlıqtan hár bir muǵallım óz jazıwınıń kórkem, sulıw bolıwın baqlap barıwı 
dárkar. Muǵallımniń jazıwı doskada bolsın, hátteki olardıń dápterleriniń sırtın 
toltırǵanda da mudamı sulıw, anıq, kórkem hám álbette qátesiz bolsa ǵana 
oqıwshılar úlgi aladı hám sonda muǵallım olardan jaqsı jazıw shártlerin tolıq 
orınlawdı talap etip otıradı. Eger muǵallimniń óziniń jazıwı jaqsı bolmasa, ol 
oqıwshılardan qansha “jaqsı jaz” dep talap etken menen ol unamlı nátiyjege erise 
almaydı. Muǵallim jazıw úlgisinde kórsetilgen háriplerdiń, buwın hám sózdin 
jazılıwın túsindirgende, birinshiden, balalarǵa jazılatuǵın háriplerdiń, buwınlardıń 
hám sózlerdiń aralıwları qanday bolıwı kerekligin ámeliy jol menen kórsetiwi, 
ekinshiden, hár bir taza jolǵa jańa nárse jazıw kerekligin ańlatıwı, úshinshiden, 
háriplerdiń bir-biri menen baylanısıw jollarına ayrıqsha itibar berip, olardıń 
dıqqatin usıǵan awdarıp barıwı lazım. 
Balalar dáslepki waqıtları jazıw úlgilerindegi berilgen háriplerdiń, buwın 
hám sózlerdiń jazılıw úlgisine qarap, olardıń shtixleriniń, konturlarınıń ústinen 
sızıp qolların úyrenedi, soń sol háripler menen buwınlardı, sózlerdi, kishigirim 
gáplerdi óz betinshe jazıw shınıǵıwların atqarıp baradı. 
Balalar birinshi kúnlerden baslap-aq háripler menen buwınlardı, sózlerdi 
jazıwdı úyreniwi tiyis, jazıw úlgisindegi berilgen materiallar usı maqsetke 
baǵıshlanadı. Sonlıqtan onda balalarǵa eki-úsh hárip úyretilgennen soń buwın hám 
sózlerdi jazdırıp úyretiw ushın materiallar izbe-iz jaylastırılǵan. Jazıwǵa berilgen 

---

145
material buwın bolsa sózge, sóz bolsa buwınlarǵa hám seslerge tallanadı hám 
qaytadan kespe háriplerdiń járdeminde qurastırıladı. Bunnan keyin ǵana jazıw 
jumısların baslawǵa boladı. Muǵallım doskada háripti yamasa buwın hám sózdi 
qalay jazıw kerekligin túsindirip bolǵannan soń balalarǵa joqarıda ózi túsindirgen 
jazıw materialınıń úlgisin jazıw dápterlerinen kórsetip beredi hám qalay jazıw 
kerekligin túsindiredi. 
Dáslepki kúnleri balalarǵa jazıw materialların kóp bermew kerek, sebebi 
olardıń qolları ele jazıwǵa kónligip ketpegenlikten balalar tez sharshaydı. 
Sonlıqtan oqıwshılardıń jazıw múmkinshiliklerin mudamı esapqa alıp otırıwı 
lazım. Sabaq arasında fizkultminutka isletip hám hár qıylı naǵıslar sızdırıp, 
súwretler saldırıw usaǵan shınıǵıwlardı da sheber qollanıp barsa boladı. 
Oqıwshılardıń jazǵanları sistemalı túrde tekserilip, qáteleri dúzetilip 
barılıwı shárt. Balalar biraz jazıp úyrengennen soń olarǵa sózlerdi, kishigirim 
gáplerdi yadtan jazıwdı úyretse boladı. Ol usın dáslep sózdiń buwın qurılısı, seslik 
sostavı tallanıp, sońınan kespe háriplerdiń járdeminde qurastırılıp qayta-qayta 
oqıtqannan soń onı yadtan jazıw dápterine qaramay jazıw usınıladı. Balalar yadtan 
jazıp bolǵannan soń jazıw materialındaǵı jazıwdı óziniń jazǵanı menen salıstırıp 
tekserip shıǵadı, eger qáte jibergen bolsa ózi jazıw úlgisine qarap dúzetedi.
Balalar “Jazıw úlgisi”ndegi háriplerdi hám olar keletuǵın buwın, sóz hám 
gáplerdi jazıp úyrengennen soń taza jazıw boyınsha berilgen materiallardı jazıp 
úyrenedi, ózleriniń jazıw kónlikpelerin arttırıp, bekkemleydi. Endi olar ádewir 
kólemdegi (úsh, tórt sózli) gáplerdi jazıwdı, olardaǵı sózlerdiń buwın quramın, 
neshe háripten turatuǵınlıǵın, dawıslı hám dawıssız seslerdiń ornalasıw tártibin 
h.t.b. úyrendi, taza jazıw materialların jazıp, háriplerdi durıs, kórkem hám sulıw 
etip jazıw shınıǵıwların orınlaydı. Geyde eki-úsh gápten turatuǵın baylanıslı qısqa 
tekstti de jazıp úyrenedi. Sózler menen sózlerdi, gápler menen gáplerdi 
baylanıstırıw ushın jumsalatuǵın kómekshi sózlerdi (hám, jáne, menen, penen) 
qollanıw jolların hár bir sózdiń jasalıwın, adam, jer-suw atlarınıń hám gáplerdiń 

---

146
bárqulla bas háripten baslanıp jazılatuǵınlıǵın, gáptiń sońına tochka 
qoyılatuǵınlıǵın, al geyde úndew hám soraw belgileri de qoyılatuǵınlıǵın 
balalardıń jaqsı biliwi shárt. 
Kóshiriw, tolıqtırıw hám kóriw diktantları menen birge esitiw diktantın 
jáne berilgen sózdiń sońına tiyisli buwınlardı qoyıp jazıw, berilgen sorawlarǵa 
juwap qaytarıp, soń onı kóshiriw, súwretler tiykarında yamasa balalardıń ózleri 
kórgen-bilgenleri boyınsha gúrrińleskennen soń, yamasa muǵallımniń ózi bir 
gúrrińdi túsindirgennen keyin sol tiykarında óz-ara baylanıslı eki-úsh gápten ibarat 
bayan, shıǵarma jumısların da ótkerse boladı. 
Ulıwma alǵanda, álipbeni oqıtıw sabaqlarınıń nátiyjesinde oqıwshılar ózleri 
úyrengen háriplerdi durıs jaza alatuǵın bolıwı, sózlerdi tolıq hárip qaldırmay hám 
buwın almastırmay jazıw kónlikpelerin ózlestiriwi hám úsh-tórt gápten ibarat 
bolǵan diktanttı jaza alatuǵın dárejege erisiwi lazım. 
Muǵallım hár bir jazıw sabaǵında eki-úsh minut úzilis jasap balalardıń 
boyın sergitip otırıwına boladı. Onı qalay hám qashan ótkiziw muǵallımniń óz 
erkinde.
Álipbe dáwirinen soń taza jazıw shınıǵıwları ótkerilip turıladı. Taza jazıw 
shınıǵıwlarınıń maqseti – balalardıń háriplerdi durıs, kórkem hám sulıw jazıw 
kónlikpelerin ósiriw bolip tabıladı. Taza jazıw materialların balalar birinshi klassqa 
arnalǵan dápterge jazadı. Muǵallım balalardıń hárip elementlerin, olardıń 
baylanısıw jolların durıs, sulıw hám taza jazıwına mudamı itibar berip barıwı zárúr. 
1. Álipbeni oqıtıw dáwiriniń ishinde qanday jumıslardı tolıq úyrenip shıǵıw 
talap etiledi? 
2. Jazıwǵa uyretiwde qollanılatuǵın qanday usılları bar? 
3. Genetikalıq usıl degenimiz ne? 
4. Sızıqlar usılı degenimiz ne? 

---

147
5. Kopiyalaw usılı degenimiz ne? 
6. Taktler yamasa ritmika usılı degenimiz ne? 
7. Jazıwdı úyretiw jumısı qalay alıp barıladı? 
8. Balalarda jazıw kónlikpelerin qalay durıs shólkemlestiredi?