|
ya, yu, e
dawıslı háripler menen
x, v,
f, ch, c, sh, g
dawıssız háripler úyretiledi. Olar ózlerinin aytılıwı hám jazılıwı
jaǵınan qaraqalpaq tilinde burınnan bar túpkilikli sózlerdiń ózine tán ózgeshelikleri
menen ayırılıp turadı. Jáne taǵı bir nárse, usı sesler keletuǵın sózler hám terminler
mektep bosaǵasın jańa atlaǵan balalardıń ózlerinshe «ózlestirip» alǵan. Yaǵnıy
oqıwshılardıń tilindegi bunday quramındaǵı sesler, qaraqalpaq tilindegi uqsas
sesler awmastırılıp qollanıladı. Máselen: balalar
mashina, traktor, gazeta, mototsikl
sózlerin
mashın
, yamasa
máshin, gazit, traqtır, atasikl
dep te ayta beredi. Sonlıqtan
muǵallimniń aldına bul seslerdi úyretiwde tiykarınan, eki wazıypa turadı.
Birinshiden jasalıw jolların hár tárepleme úyretiw, olarda bul seslerdi aytıw hám
qollanıw kónlikpelerin boldırıw. Ekinshiden, usı sesler keletuǵın sózler qorın
balalardıń leksikasında kóbeytiw hám burınnan barların qayta qarap shıǵıp, olardıń
aytılıwındaǵı jiberilgen qáte kemshiliklerdi dúzetip saplastırıw.
106
Usı basqıshta úyretiletuǵın
ya, yu, yo
háriplerindegi sesler birikpesi
oqıwshılarǵa jańalıq emes, olardı balalar burınnan biletuǵın
y-a, ya, yı-w, y-o
sesleriniń qosılıwınan jasalǵan. Biraq joqarıdaǵı háriplerdiń bul qásiyetin
oqıwshılarǵa ayırıp túsindiriwdiń keregi joq. Sebebi balalar
y-a, y-ı-w, y-o
birikpelerin oqıp ózlestiriwden góre
ya, yu, yo
háriplerin tez ózlestiredi.
Yu, yo, e
háriplerin tek sózdiń basında kelgen orınlarında ǵana úyretiw tiyimli, sebebi olar
usı jerde sózdiń basqa orınlarına qaraǵanda anıǵıraq esitiledi. Jáne de ayta
ketetuǵın bir nárse, usı háripler tiykarınan orıs tili arqalı kirgen sózlerde
qollanıladı. «
Yo
» birikpesi hám «
e
» sesi túpkilikli qaraqalpaq tilinde kóbinese sóz
aqırında keledi, biraq orfografiyamız olardı «
yu
» menen almastırmay, jazıwǵa
yıw,
yiw
háripler birikpesi menen belgilenedi:
bayıw, keyiw, súyiw, tıyıw, jıyıw
.
Sonlıqtan
yu, yo, e
háriplerin úyretiwde orıs tili arqalı kirgen sózlerdi
mısalǵa alıp, sózler tiykarında shınıǵıwlar ótkeriwge tuwra keledi.
Usı jerde muǵallim ózi keltirgen mısallarınıń balalarǵa túsinikli bolıw
jaǵına ayrıqsha kewil awdarıwı tiyis. Sebebi
yu, yo, e
menen keletuǵın orıs
sózleriniń geypaların balalardıń jaqsı túsinbewi múmkin. Sonlıqtan bulardı
úyretkende hár túrli kórgizbeli qurallardı jergilikli shárayatqa baylanıstıra otırıp
qollanıw kerek. Balalar kózi menen kórgen zatlarınıń atların jaqsı qabıl etedi. «
Ya
»
háribin úyretiw
yu, yo, e
ge qaraǵanda biraz jeńilirek. Sebebi “
ya”
háribi sózdiń
gez kelgen ornında anıq esitiledi jáne de ayrıqsha eskertetuǵın bir nárse bul hárip
qaraqalpaq tili sózlerinde de jiyi qollanıladı. Mısalı:
Ya-qıp, yarım, ya-masa, ya-
xuwda
,
ya-ra-ma-zan
h.t.b. Geypara waqıtları jumıs barısında
sıy, qıy
sózleriniń
sıya, qıya
bolıp jazılıp, sóz sońındaǵı «
y
» jańadan qosılǵan «
a
» nıń birikpesiniń
«
ya
» háribine awmasıp ketetuǵınlıǵın balalarǵa ámeliy jol menen túsindirip ketiw
lazım.
Al usı jaǵdaydı kórsetetuǵın keste islep, onı kerek waqtında jiyi-jiyi
paydalanıp otırsa da shep bolmaydı. Mısalı:
sıy-a -sı-ya soy-a so-ya
107
qıya-a - qı-ya qoy-a qo-ya
jıy-a - jı-ya jay-a ja-ya
V, F, C, Ch
háriplerin sózdiń basında (dawıslı) háriptiń aldında kelgen
orınların úyretiw bir qansha qolaylıraq. Sebebi olar usı jerde sózdiń basqa
jerlerinde kelgenlerge qaraǵanda anıǵıraq esitiledi hám ásirese olardıń jasalıw
jolların, aytılıw ózgesheliklerin úyretiwde biraz jeńillik seziledi. Sebebi balalar
v, f,
c, ch
seslerin tunǵısh ret durıs aytıw usılların (burın ózleri aytıp júrgen sózlerge
olardı buzıp aytıp, qaraqalpaq tilindegi uqsas sesler menen almastırıp kelgen)
ózlestiredi. Ol ushın balalar sóylew aǵzaların
v, f, c, ch
seslerin aytıwǵa iykemlewi
tiyis. Sonlıqtan
v, f, c, ch
seslerin sózdiń basında kelgen payıtında úyretiw júdá
qolaylı. Sebebi muǵallim usı jerde awızdı
v, f, c, ch
seslerin aytıwǵa tayarlap,
sońınan oǵan dawıslı sesti qosıp aytıw usılın qollanıladı. Ol ushın mugallim “
v”
háribin taxtaǵa, balalarǵa onı aytıwǵa tayarlanıp otırıwdı usınadı. Balalar awızların
«
v
»nı aytıwǵa tayarlap bolǵannan soń, muǵallim «
v
»nıń oń tárepine «
a
»nı qoyadı
hám ekewin qosıp birden oqıwdı talap etedi. Nátiyjede balalar «
va
» buwının
oqıydı.
V, f, c, ch
sesleriniń ózine tán ózgesheliklerin ayrıqsha jaqsı túsindiriw
ushın olardı qaraqalpaq tilindegi
b, p, s, sh
sesleri menen salıstırıw kerek.
v
b
f
p
c
s
ch
sh
vagon, bala, ferma, parta, cirk, chek, shek, zavod, shabaq, shkaf, shop, cex, sır,
chay, shar
.
Balalardıń ózlestiriwinde qıyınshılıq keltiretuǵın ses (hárip) “
x”
. Sebebi
qaraqalpaq tilinde túpkilikli sózlerde qollanılatuǵın «
q
» sesi bul seske júdá jaqın
aytılatuǵınlıqtan geyde ekewin sóylew tilinde, hátteki jazıwda da biriniń ornına
birin almastırıp qollanıwshılıq jiyi gezlesedi,
x
tiykarınan basqa tillerden kirgen
sózlerde jiyi ushırasadı, al qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde jumsaladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
