101
poziciyasında kelgen momentlerine tiykarlanıp jumıs aparıw kerek. Mısalı:
ú-ki,
úy-rek, úsh, úz, sút, úlken, ún
hám t.b
«
Ú
» niń «
U
» dan ayırmashılıǵın kórsetiw ushın, máselen:
ush-úsh, un-ún,
sur-súr
h.t.b sózlerdi salıstırıp aytılıw ózgesheligin kórsetiw kerek. Al «
ú
» niń sóz
sonıńda aytıwda qollanǵanlıǵı menen jazıwda eskertilmeytuǵınlıǵın praktikalıq jol
menen, yaǵnıy jazıp kórsetip hám “Álipbe”de jazılǵanlarǵa ayrıqsha kewil awdarıp
úyretiwge boladı.
«
I
» ni ótkende muǵallim onıń anıq esitiletuǵın sózlerin terip alıwı kerek
boladı. Máselen:
i-ni, i-si, is-le, i-lim
hám t.b. Bularda «
i
» sesi anıq aytıladı hám
óz aldına jeke buwın bolıp tur. Usı arqalı muǵallim «
i
»niń buwın dóretiwdegi
xızmetin jaqsı túsindire aladı. Onı jáne de tolıqtırıw ushın jeńishke buwınlı sózdi
tartım jalǵawınıń 3-betine qoysa, sóz sonıńdaǵı «
i
» sesi anıq esitiledi jáne sózde
jáne buwın jasalıwına sebepshi boladı hám balalarǵa «
i
» sesinin buwın jasawshılıq
qásiyetin úyretiwde eń qolaylı material bolıp tabıladı. Bul ushın «ı» sesin
úyretkendegidey eki sxemanı qollanıw kerek.
«
E
» dawıslısın dáslepki waqıtları óz aldına ayırım buwın bolıp sózlerden
(
e-ki, e-le, e-ne, e-sen
) ayırtıp úyretse, bir qansha jeńilirek hám balalarǵa
biraz
túsiniklirek te boladı. Sebebi,
birinshiden
, onday sózler balalarǵa «
e
»niń jasalıw
jolı menen aytılıwın úyretiwde birden-bir tiyimli material bolsa,
ekinshiden,
balalar
«
e
»ni úyreniw arqalı birinshi ret jeńishke dawıslı sestin ózine tán ózgeshelikleri
menen tanısatuǵın bolǵanlıqtan, onı qayta-qayta tákirarlap aytıwı jeńishke
dawıslılardı aytıwga sóylew aǵzaların kónliktiriwi tiyis. Usıdan keyin ǵana «
e
»niń
tuyıq hám ashıq qamaw buwınlarda kelgen buwınların úyretiwge kóshiwge boladı.
Tuyıq buwındaǵı «
e
»ni sozıńqırap, 2-shi dawıssızǵa biriktirgende dawıssız ses
«e»niń tásirinen ózinen-ózi jeńishkerip aytıladı. Mısalı:
er-te, es-kek, e-tik,
hám t.b.
Bul dáwirde balalarǵa sóz ortasında hám sóz aqırında
qatar kelgen eki
dawıssız sesti (hátteki ayırım jaǵdayda úsh dawıssız ses) qatar keletuǵın jaǵdayları
da ushırasadı, úyretiw bir qansha qıyınıraq. Álbette, sózdiń aqırında kelgen eki
102
dawıssız seske qaraǵanda sózdiń ortasında kelgen eki dawıssız sesti oqıwda balalar
tez ózlestiredi. Sebebi olar oqılıwda eki buwınǵa bólinip ketedi. Al sózdiń aqırında
kelgen eki dawıssız sestiń jaǵdayı basqasharaq. Olar sózdiń aqırında keskin, short
qayırılıp, aytılıwında biraz awırlıq seziledi. Sonlıqtan da dáslep sózdin ortasında
kelgen eki dawıssız sestiń oqılıwın úyretiwdi taǵı da tákirarlay otırıp (sebebi onı
úyretiw “Álipbe”ni úyretiwdiń birinshi etapında-aq baslanǵan), sóz ortasında qatar
kelgen birgelkili dawıssız seslerdi úyretiwge kóshiw kerek. Álbette, balalar
birgelkili artikulyaciyanı qıynalmay orınlaydı, biraq olardıń birgelki eki ses
ekenligine balalar kópshilik jaǵdayda
kewil awdarmay, jazıwda birewin túsirip
qaldıradı. Máselen:
qayıqqa, attı, mákke
dep jazıwdıń ornına
qayıqa, atı, máke
dep
jazadı. Sonlıqtan balalar bunday sózlerdi qáte jazbawı ushın olar ústinde kóbirek
shınıǵıw jumısların júrgiziw kerek ekenligin oqıw tájiriybesi kórsetip atır. Ol ushın
muǵallim tómendegidey salıstırıw tablicasın qollansa boladı.
a- tı ---- at- tı
má-ke ----- mák-ke
ma-lar ----- mal-lar
1. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwiriniń tiykarǵı ózgeshelikleri nelerden
ibarat?
2. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwirinde oqıwǵa úyretiw jolları qanday?
3. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwirinde jazıwǵa úyretiw jolları qanday?
4. Buwınlap oqıwǵa úyretiwdıń qanday túrleri bar?
5. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwirinde baylanıslı sózler ústinde
qanday
jumıs alıp barıladı?
Do'stlaringiz bilan baham: