Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

- tal, sat, ǵam, sot, som, bol, tol, bul, qul, shul, 
tır, zır, ǵır, qır
h.t.b. 
Buwınlardı tańlaw tek ótip atırǵan seslerge baylanıslı bolıp qalmastan, bul 
kelesi sabaqqa paydası tiyetuǵın mánide tańlanıwı tiyis. Bul dáwirdegi barlıq jumıs 
balalardıń buwınlap oqıy alıw kónlikpelerin keltirip shıǵarıwǵa baǵdarlanadı. 
Buwınlap oqıǵanda dawıslını bólip kórsetiw usılın da qollanıp otıradı. 
Mısalı: 
ma
- dawıslı «
a
», 
to
- dawıslı «
o
», yamasa 
mal
- dawıslı «
a
», sózimiz «
l
» 
dawıssızına pitedi.
Bunday jumıs islewdin eki tárepli paydası barlıǵın tájiriybe kórsetedi, 
birinshiden, bunday qısqa analiz oqıwshılardıń dıqqatın bárhama ózine tartıp, 
sesler menen tanısıp otırıwına múmkinshilik beredi. Bul oqıwshılardıń durıs jazıp 
úyreniwine de paydası bar. Sebebi, oqıwshı hámme waqıt sóylew arqalı analiz 
etedi hám sol arqalı jazıw múmkinshiligine de jaǵday tuwadı. Ekinshiden, hár bir 
sabaqta bunday sóz - buwın ústinde analiz etiw, oqıwshılardıń buwınlap oqıw 
kónlikpesin payda etip, onıń qálimip barıwına járdem etedi. 
Al oqıp baratırıp seslik analiz jasaw - balalardıń háriplep oqıwına alıp 

---

93
keledi. Sonlıqtan, seslik analiz etiw taza sesti úyretiw procesinde ǵana qollanılıwı 
kerek. Mısalı: 
ata
- birinshi buwın «
a
» burınnan bizge tanıs, ekinshi buwın «
ta
» 
birinshi ses «
t
», ekinshi ses «
a
» - bul bizge tanıs, al tanıs emes ses «
t
» dep analiz 
etiledi hám onıń aytılıwı, estiliwi, oqılıwı menen tanıstırıladı. 
Álipbeni oqıtıwdıń dáslepki basqıshlarınan baslap-aq kespe hárip penen 
islesiw, gáp dúzdirip úyretiw, onı tallap, túsindirip barıw islerine ayrıqsha kewil 
bólip qaraydı. Máselen: kespe háripler menen isleskende kassadan háriplerdi 
buwınlap alıw tájiriybesin baslı dep sanaydı. Mısalı: 
A-na, nan al
degen gápti 
analiz etkende: 
Bul gápte neshe sóz bar? 
Bul gápte úsh sóz bar. 
Gáptegi sózlerdi qanday belgiler arqalı belgileymiz
h.t.b.
Joqarıda aytqanımızday, hár bir hárip ústindegi jumıs, sanalı, turaqlı, izbe-
izlilik, túsiniklilik, tıyanaqlılıq principleriniń rejesine baylanıslı alıp barılıwı tiyis. 
Oqıw dáslepki kúnnen baslap-aq tásirli oqıw normasınıń talabına sáykes alıp 
barılıwın talap etiw kerek. 
Álipbeni oqıtıwdıń dáslepki basqıshınan baslap zatlardıń súwretleri, 
zatlardıń kórinisleri, tábiyat kórinislerine qarap kishi mazmundaǵı tekstlerdi oqıw, 
sorawlarǵa juwap, logikalıq kónligiwler alıp barılıwı tiyis. Bul olardıń sóylew, 
oylaw processlerin rawajlandırıp baradı. Ásirese, bul jaǵday oqıwshılardıń oqıwǵa 
degen qızıǵıwshılıǵın rawajlandırıp barıwǵa jaǵday tuwdıradı. Bul dáwirdiń 
ayırıqshalıǵı sonda, ol da bolsa, mektepke jańa kelgen balalar ele mektep turmısına 
birden kónligip kete almaǵanlıqtan oqıw procesine balalardı qáliplestirip mektep 
turmısına jaqınlastırıw. Álbette hár bir jumıs balalardıń turmısı menen baylanıslı 
bolıwı, oyın, dem alıw (fizkul`tminutkalar), oqıw isi menen aralasıp alıp barılıwı 
lazım. Oqıwdıń ayırım elementleri de oyın formasında alıp barılıwı shárt.
«Álipbe»de birinshi gezekte juwan dawıslı
a,o,u,ı
sesleri (háripleri) hám 
n,l, t, r, w, b, u, s, z, q, ǵ,
dawıssız sesleri (háripleri) jaylastırılǵan. Joqarıdaǵı atı 

---

94
atalǵan dawıslı sesler (háripler) sózde juwan aytılıp, juwan buwınlardıń jasalıwına 
awız keń ashılıp, olar sozılıp aytıladı da, awızdıń tarayıwı menen jabılıwı dawıssız 
seske kelip pitedi, bul processlerdi balalar tez isleydi. Olar dáslep dawıssız sestiń 
háribin qabıl etip onı sozıp ayta otırıp, oń tárepindegi dawıssız sestiń háribine kelip 
tireledi de, onı tez qabıl etip, ekewin biriktirip, oqıp jiberedi. Balalar eń birinshi 
kúnnen baslap tek mánili sózlerdi oqıp, jazıp úyreniwi kerek bolsa, al qaraqalpaq 
tilinde eki sesli tuyıq buwınlı, mánili sózler kóp. Máselen: