Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıwdıń álipbe dáwiri 

---

87
Tiykarında álipbeni shártli túrde tórt basqıshqa bólip ótemiz. Bundaǵı 
tiykarǵı basshılıqqa alatuǵınımız - jeńilden awırǵa qaray degen princip. Sebebi, 
joqarıda atap ótkenimizdey, mektepke jańa kelgen balalardıń oqıw isine tanıs 
emesligi, oǵan kónligiwiniń, tájiriybesiniń joqlıǵı názerde tutıladı. Sonlıqtan, 
tayarlıq dáwirinde alǵan kónligiw tájiriybelerine súyene otırıp, sonıń dawamı 
sıpatında turaqlı túrde is alıp barıw ǵana jaqsı nátiyje beredi. Bul dáwirde 
tiykarınan birinshi maqsetimiz balalardı oqıw, jazıw, sóylewge úyretiw hám sol 
jumıslar ústinde jas balalardı tárbiyalaw wazıypası turadı. Bul bılayınsha 
qaraǵanda ańsat is bolıp kóringeni menen, negizinde eń qıyın is retinde qarap, 
dáslepki hárip úyretiwden baslap balalardı sanalı meńgerip barıwına jaǵday
tuwdırıw zárúr. Bul ushın dáslep aytılıwı menen esitiliwi arasında parıq joq dawıslı 
seslerden, keyin oǵan qosıp sóz dúziwge qolaylı dawıssız seslerden úyretiwdi 
baslaw názerde tutıladı. Bul dáwirde oqıtıwdıń tiykarǵı metodı - analiz-sintez
bolıp esaplanadı. 
Balalardı oqıw jazıwǵa úyretiwde muǵallimniń birden-bir quralı-álipbe. 
Usı arqalı ol balalardıń sawatın ashadı, oqıw-jazıwǵa úyretedi, oy-órisin, tilin, 
sózlik sapasın bayıtadı. Sonlıqtan da muǵallim «Álipbe» kitabınıń dúzilisin, onıń 
ilimiy tiykarların, álipbe menen islesiw jolların jaqsı biliwi shárt. 
«Álipbe» kitabındaǵı materiallar balalardı sanalı, erkin oqıw hám 
háriplerdi, sózlerdi, gáplerdi, qısqa tekstlerdi jazıw kónlikpelerin boldırıw menen 
birge oqıwshılardıń oy-órisin, tilin rawajlandırıw, olar menen bilim hám tárbiyalıq 
xarakterdegi gúrrińlesiwler júrgiziw maqsetinde baǵıt alınǵan. Álipbedegi 
suwretler balalardıń berılǵan sorawlarǵa durıs juwap beriwine, zatlardı, qubılıslardı 
óz-ara salıstırıp, toplastırıwına, zatlardıń atların oylap tawıp gáp qurastırıwına, 
baylanıslı kishigirim gúrriń dúzip sóylep beriwine hám jazıwına material beredi. 
Álipbedegi hámme materiallar balalardıń jas ózgesheliklerine, túsiniwine 
qabıl etiwine sáykes jaylastırılıp, izbe-iz berilgen jáne olardı oqıwshılardıń 
ózlestiriwiniń konkretlilik, kórgizbelilik jaǵı da esapqa alınǵan. 

---

88
Úyretetuǵın ses hám hárip hár túrli, birdey buwınlarda, sózlerdin basında, 
ortasında hám aqırında berilip, qollanıw usılları keń mısallar menen 
bekkemlengen. 
Álipbede qatardaǵı sózlerdiń uyqasımlı keliwine hám hárip jáne buwın 
qosıw arqalı jańa sózler jasaw usılına hár tárepleme orın berilgen. Máselen: 
tal-
mal, sal-qal, ol-qol, or-orta, aq-aqsha.
Qatardaǵı berilgen sózlerdiń buwın qurılısınıń tómendegi tekstte 
ushırasatuǵın sózlerdiń buwın túrlerine sáykes keliwine ayrıqsha kewil bólingen. 
Bul jaǵday balalardıń teksti onshelli qıylanbay oqıwına múmkinshilik beredi. 
Álipbede baylanıslı tekstlerdi kóbirek beriwge kewil bólinip, olarda 
ótiletuǵın sestiń (háriptiń) hár qıylı poziciyada jiyi keliwi esapqa alınǵan. Bunday 
tekstler, 
birinshiden
, balalardıń baylanıslı sóylew kónlikpeleriniń artıwına tiykar 
jasasa, 
ekinshiden
, tekstlerdiń mazmunın turmıstıń hár qıylı tarawlarınan
maǵlıwmat berip, bilimin kóteredi hám muǵallimgede tárbiyalıq jumıslardı belgili 
bir temaǵa baylanıslı júrgiziwine tolıq jaǵday jasaydı. 
Kitapta balalardıń ózinshe oylanıp hár qıylı jumıslardı atqarıwına arnalǵan 
materiallar jiyi ushırasadı. Máselen, ayırım suwrettiń astındaǵı qaldırılıp ketken 
buwınlardı oylap tawıp, zattıń atın tolıq oqıwı talap etilse, zattıń túrin hám atın 
oylanıp tabıw hám olardıń túrlerin bir-birinen ayırıp kórsetiw usınıladı. 
«Álipbe» kitabınıń dúziliwi seslik analiz-sintez metodınıń tiykarǵı 
prinсiplerine tolıq juwap beredi. Bunda háripler alfavit tártibi menen ótilmeydi. 
Sebebi balalarǵa dáslepki waqıtları ózlestiriw ańsat dawıslı hám dawıssız sesler 
hám olardıń tamǵaları úyretiledi. Seslik analiz sintez metodın jaqsı túsiniw ushın 
«Ǵǵ»
sesi hám háribine baylanıslı ótilgen (Álipbe saqaqlıǵınıń 38-39 beti) bir 
sabaqtı qısqasha bayanlaymız: bul ushın dáslep muǵallim suwret boyınsha jumıs 
alıp baradı. Suwrette atızda ǵarbız terip jırgen ata menen bala kórsetilgen. 
Oqıwshılar suwretke qarap (
bala atasına kómelesip atır
) gáp dúzedi. Onnan soń 
muǵallim gápti sózlerge ayırtadı. 
«Ǵarbız»
sóziniń neshe buwın hám neshe sesten 

---

89
turatuǵınlıǵın, qanday sesten baslanatuǵınlıǵın, onıń qalay aytılatuǵınlıǵın 
túsindiredi. 
«Ǵǵ»
sesi sózdiń basında, ortasında hám aqırında keletuǵın sózler 
tanıstıradı: 
Ǵaz, ǵarǵa, qaǵaz, toǵız, ǵarbız, naǵıs, daǵaza, zaǵara
hám t.b. 
«Ǵǵ»
dan keletuǵın sızlerdi buwınlarǵa bólip, soń buwındı, háripti qostırıp 
sóz qurastıradı: 
qa-ǵaz, sa-ǵa, to-ǵız, ǵar-bız
h.t.b. 
«Ǵǵ»
háribiniń baspa túri de 
kórsetiledi. Hár bir bala ózleriniń kespe álipbesinen 
«Ǵǵ»
nı tabadı. Muǵallim 
balalarǵa 
«naǵıs»
sózin kespe álipbeniń járdemi menen qurastırıwdı úyretedi. Ol 
ushın joqarıdaǵı sózge analiz islenip, soń kespe álipbeniń járdeminde sintezlenedi. 
Basqa da sózlerge usı princip qollanıladı. Bunnan son balalar álipbedegi 
sózlerdi oqıwǵa kirisedi. Ekinshi sabaqta 
«Ǵǵ»
nıń jazılıwı úyretiledi. 
Álipbedegi seslerdiń (háriplerdiń), buwınlardıń hám sózlerdiń jaylasıwı 
jeńilden awırǵa degen principke tiykarlanǵanlıqtan, dáslep balalardıń ózlestiriwine 
jeńillew sesler (háripler), buwınlar hám sózler berilip, sońına taman qıyınlawları 
ornalastırılǵan. Máselen álipbeniń birinshi betlerinde 
a, n, l, t, o, r, w, b, d, u
sıyaqlı sesler (háripler) menen, kóbinese bir hám eki buwınlı sózler (
al, ana, nan, 
ata, tal, at, or, aw
h.t.b) jaylastırılǵan. 
Kitapta dawıslı seslerdiń juwanları aldınǵı betlerinde, al jińishkeleri sońǵı 
betlerge ornalastırılǵan. Ásirese seslerdiń bir-birinen ózgesheliklerin balalarǵa 
túsindiriw jumıslarına keń orın berilgen. Bul jaǵday balalardıń seslerdi bir-birinen 
ajırata biliwine tiykar saladı hám oqıw jáne jazıw islerinde qáte-kemshiliklerge jol 
qoymawına tolıq múmkinshilik beredi. 
Álipbeni oqıw dáwirinde oqıwshılar sawatlı jazıwdan da elementar bilim 
aladı, adam atları menen gáplerdiń bas háripten baslanıp jazılatuǵınlıǵına hárip 
qaldırmay jazıwdı, gáptiń sońına (irkilis belgi) tochka qoyıwdı úyrenedi.
Bul dáwirde oqıw jumısın shólkemlestiriw ushın oqıw procesin ástelik 
penen, materiallardı kem-kemnen qıyınlastırıp, izbe-izlik penen oqıw materialınıń 
kólemin kóbeytip, oqıw, jazıw kónlikpelerin qálimtirip, oqıǵan materiallarınıń 

---

90
mazmunın analizlep barıwdı tereńlestirip barıw talap etiledi. Ol ushın házirgi 
«Álipbe» kitabında oqıwshılardıń sawatın ashıw, jazıw, oqıw hám sonıń menen 
birge, olardı bir dáwirde tárbiyalap barıw ushın tiyisli materiallar berilgen. Solay 
etip, álipbe dáwiriniń sońında oqıwshılar erkin oqıy, jaza alatuǵın hám tekst
ústinde jumıs isley alatuǵın bolıwı tiyis. Bul tek ǵana «Álipbe» kitabı menen 
sheshiledi dep qaramaw kerek. Bul dáwirde qosımsha materiallar menen de islesiw 
talap etiledi. Bul ushın muǵallim balalardıń jeke hám psixologiyalıq ózgesheligin 
esapqa ala otırıp, qosımsha materiallardı durıs tayarlay biliwge itibar berip barıwı 
lazım. Sonıń menen birge balalardıń dıqqatınıń turaqsızlıǵın esaǵqa ala otırıp, 
olardıń tájiriybesiniń azlıǵın esapqa alıp, sabaqtıń kórgizbelilik penen alıp 
barılıwına ayırıqsha dıqqat bóliwi talap etiledi. Bul jaǵday oqıwshılardıń hár bir 
programmalıq materialdı sanalı meńgerip barıwına múmkinshilik tuwdıradı.
1. Álipbeni shártli túrde neshe basqıshqa bólip ótemiz? 
2. Álipbe dáwirde oqıtıwdıń tiykarǵı metodı ne?
3. Jazıwdıń túrlerin aytıń.
4. Sawat ashıwdıń álipbe dáwirinde neler úyretiledi?
5. Álipbe kitabınıń dúzilisi qanday?
6. Bul dáwirde oqıw jumısı qalay shólkemlestiriledi?