Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Anam úyde. Aǵam jumısta. Úkem oqıwda. Kitap sumkada. Alma tabaqta. 
Úyrek kólde. 
Sabaqta qollanılatuǵın soraw-juwap túrleri: 
Apam qay jerde? - Úyrek qayda? 
 Apam úyde. – Úyrek kólde. 
Bir baslawıshqa hár túrli sózden jasalǵan baslawıshlardı tawıp qosıp eki 
sózden ibarat bolǵan gáplerdi qurastırıp aytıwǵa úyretiw: 
Qus ushtı. Qoy mańıradı. Alma pisti. 
Samolet ushtı. Eshki mańıradı. Awqat pisti. 
Kitap taza. Aǵam úyde. Muǵallim keldi. 
Bólme taza. Apam úyde. Qonaq keldi. 
Sawat ashıwǵa úyretiwdiń tayarlıq dáwirinede balalar ushın oyın tiykarǵı 
isketliklerdiń biri. Sonlıqtan balanıń oyinǵa bolǵan mútájligin, talabın esten 
shıǵarmay, onı oqıw iskerligine, oy miynetine májbúrlep tartıwǵa bolmaydı. 
Demek, mektepte, ásirese sawat ashıwǵa úyretiwdiń tayarlıq dáwirinde oqıw 
menen oyın iskerligi birge alıp bariliwi lazım. Bul dáwirde oyın túrin sabaqtıń 
temasınıń mazminına say ótkeriw kerek. Mısalı, 
“Kim kóp sóz tabadı?”, “Ne 
mańıradı?”, “Ne ushın?”
h.t.b. didaktikalıq oyınlar shólkemlestirilip balalardıń 
sózlik qorın bayıtıp, sóz hám gáplerdiń mánisin túsiniwge kómeklesip, olardıń 
oylaw qábiletin rawajlandıradı. 
“Álipbe”de eki sózli gápler jasawǵa arnawlı materiallar berilgen. Mısalı: 

---

76
10-31 betlerde alma, almurt, nan, pıshıq, tıshqan, tawıq, qoraz, qoyan sózlerin 
qurastırıp 
 Bul – alma, Bul – almurt, Alma – qızıl, Bul nan, Nan – mazalı, Mınaw – 
pıshıq, Pıshıq miyawladı, Ol qoyan, Qoyan qorqaq, At shaptı, Dáp domalaq
usaǵan eki sózli gápler qurastırsa boladı. Sol sıyaqlı 15, 19, 23, 38 betlerde 
berilgen pıshıq, qoy, at, ılaq, ǵazlardıń súwretleri boyınsha: 
Pıshıq miyawlaydı. 
Ǵaz júzedi. Qoy jayıldı. Ilaq mańıraydı. At jayıldı
sıyaqlı ki sózli gápler dúzip 
aytıwǵa boladı. 
Solay etip, balalar eki sózli gáplerdi qurastırıp aytıwǵa úyrengennen soń, 
oqıwshıda 
“gáp”
haqqında túsinik tolıq qáliplesedi. Bul úsh, tórt hám onnan da 
kóp sózden ibarat gáp dúziwge múmkinshilik beredi.
Úsh, tórt hám onnan da kóp sózden ibarat gáplerdi oqıwshılar “Álipbe” 
sabaqlıǵı materialları boyınsha gúrriń ótkeriw barısında tanısadı. Bunda soraw 
tapsırmalardıń járdeminde, súwret boyınsha gáp qurastıradı. 
Quramında sózdiń sanı ekiden kóp gápler kóbinshe “Álipbe”de berilgen 
syujetli súwretler boyınsha dúziledi. Mısalı, sabaqlıqtıń 14, 22, 31,35,40 
betlerindegi syujetler boyınsha 
A-na, nan al. O-tar, ot or. Bul to-rı at. O-raz sa-zan 
al. Pat-pa, Sa-par a-qıl-lı ba-la-lar
sıyaqlı úsh, tórt sózli gápler qurastırıp, 
oqıwshılardı baylanıslı sóylewge tayarlawǵa boladı. 
Keyingi sabaqlarda oqıwshılar sóz degen túsinik arnawlı tanıstırıladı. 
Joqarıda atap ótkenimizdey, 
“sóz”
degen túsinik penen oqıwshılar gáp qurastırıp 
sóylewge úyreniw barısında tanısa baslaydı. Óytkeni bul eki túsinikti bir-birinen 
ajıratıp túsindiriw múmkin emes, sebebi gáp sózlerden jasaladı. 
“Sóz”
degen túsinik balalarǵa ámeliy jol menen túsindiriledi. Bul 
degenimiz balalarǵa baǵdarlama, jobaǵa tiykarlanbay, al olardıń óz turmıs 
tájiriybesinde úyrengen bilimine súyene otırıp, zatlardıń óz nusqası, súwretlerdi 
kórsetiw arqalı gúrrińlesip tanıstırıw. Bul metodta túsindiriwdiń mazmunı – 
oqıwshıǵa burınnan tanıs dúnya arqalı úyretiwde ámelge asadı. Bul jerde muǵallim 
tek dawıslap aytıp anıqlıq kirgizip, juwmaqlap beredi. Sol arqalı balalar jańa 

---

77
bilimge qaray alǵa ilgerileydi. 
Sóz degen termindi úyretiw oqıwshılarǵa tanıs zatlardı kórsetip, olardıń 
atların ózlerine ayttırıw arqalı túsindirip, hár bir gápte neshe sóz bar ekenin 
anıqlatıw arqalı bekkemlenip baradı. 
Muǵallim 
Bul ne?, Bul kim?
degen sorawlardı berip, jeke zattıń súwretin 
yamasa oyınshıqtı kórsetedi. Olar bul súwret hám oyınshıq boyınsha olardıń atın 
aytadı, sebebi balalar bul zatlardıń atların burınnan biledi. Muǵallim bul jerde 
oqıwshılardıń juwaplarınan soń, mine usı zatlardıń atlarınıń hár qaysısın sóz 
deymiz (
alma
-sóz, 
ana
-sóz, 
at
-sóz) degendi ǵana aytadı, dep olarǵa bulardıń bárin 
burınnan biletuǵının da aytıp ótedi. Bul jerde muǵallim 
Qáne kim qanday sóz 
aytadı? Miyweler, quslar, haywanlar haqqında sóz aytıń? Kim bala (qız) atların 
tez aytadı?
usaǵan didaktikalıq oyınlar shólkemlestirse de boladı yamasa 
tapsırmalar beriwi lazım. Bunnan tısqarı muǵallim oqıwshılardı komandaǵa bólip 
hár qaysısına tapsırma berip “Aqılıy hújim”, “Klaster” h.t.b. pedagogikalıq 
texnologiya usılınan paydalansa da boladı. Muǵallim hár komandanıń balalarına 
toptı ılaqtırıp “Miyweler” degende toptı qaqshıp alǵan bala 
alma 
dep toptı ekinshi 
balaǵa ılaqtıradı, oyńn usılay dawam etedi qaysı komanda kóp sóz tapsa, sol 
komanda jeńimpaz boladı. 
“Kim kóp (úsh, tórt) sóz qurastıradı?”, “Kim kóp 
biledi?”, “Tiri sózler”, Pazılbek sen tórt sóz jasa ... 
degen sıyaqlı tapsırmalar 
beriw kerek. Álbette balalar bunday tapsırmalardı tez hám ańsat orınlaydı, sebebi 
hár qanday tapsırmanı oyın túrinde alıp barılsa balalar onı tez hám ańsat meńgeredi 
hám orınlaydı. Bunnan tısqarı bul sózlerdiń bári balalarǵa tanıs kúndelikli turmısta 
ushırasıp júrgen sózler. 
Burın ótken sabaqlarda úyrengen gáp úlgilerinen sóz dizbegin quraw 
jumısları dawam etip alıp barıladı. Bul dúzilgen gápte neshe sóz bar ekenligin 
anıqlawdı dawam etip, sózlerdiń gáptegi ornalasıw tártibin awızsha aytqızıw arqalı 
balanıń bilim hám túsinigin tekseredi. Solay etip, 
Gápte neshe sóz bar?
(birinshi 
sóz 
ana,
al ekinshi sózdi óziń ayt ne ...) degen soraw-tapsırmalar beriw menen 

---

78
birge pedagogikalıq texnologiya usılları bolǵan “Klaster”, “Aqılıy xújim”, 
“B.B.B”, “Sóz oyını”, “Blis-soraw”, “Balıq skeleti”, “T-sxeması” interaktiv 
usıllarınan paydalanıwı lazım. 
“Álipbe” sabaqlıǵında berilgen súwretlerdiń astına gáp hám ondaǵı sózlerdi 
bildiretuǵın arnawlı sxemalar berilgen. Hát bir sóz uzınsha tik tórtmúyeshlik 
(tuwrımúyeshli) sızıqlar menen belgilengen ( - ). Mısalı, sózde úsh sóz bolsa, 
onıń sxeması úsh ret uzınsha tik tórtmúyeshlik sızıqlar menen beriledi. 
Gáp hám onıń sxemaların awızsha gáp qurastırıw barısında oqıwshıladǵa 
sızdırıp orinlatıw lazım boladı. 
“Gáp”, “sóz”
haqqında oqıwshılar elementar maǵlıwmatqa iye bolǵannan 
soń, 
“buwın”, “ses”
degen túsinikti túsindiriwge ótse boladı. 
Sózde neshe buwın bolsa, demek onı sonsha ret bólip aytıwǵa boladı. Solay 
etip, buwın degen túsinikti túsindiriwdiń nátiyjeli usılı - sózdi ámeliy is júzinde 
buwınlap aytıwǵa úyretiw. Bunıń ushın muǵallimniń ózi aldin ala sózdi buwınlap 
anıq etip aytadı, mısalı: 
ba-la
. Sózdiń buwınǵa bólingen hár bir bólegin 
ayqınlastırıw ushın muǵallimge qosılıp pútin klass bul buwınlardı xor bolıp aytıwı 
lazım. Bunnan soń hár qıylı pedagogikalıq usıllar hám didaktikalıq oyınlar menen 
birge soraw-juwap arqalı tómendegidey jumıs alıp barsa boladı. 
Muǵallim: 
- Bala sózin bizler házir eki bólip ayttıq. Sózdiń bólegi qaysı?
Oqıwshılar: 
- Sózdiń birinshi bólegi, -