49
múmkin bolmay qaladı. Demek háriplerdi úyretiw - álipbeni oqıtıw dáwiriniń
tiykarǵı máseleleriniń biri bolıp tabıladı. Sonıń menen birge háripler ózinen ózi
úyretile bermeydi, olar sózdegi hár bir sestiń negiizinde meńgeriledi. Bunıń ushın
sóz quramındaǵı seslerdi dara-dara etip bólip alıw kerek boladı. Jeke sesti sózden
bólip alǵannan soń ǵana, onı hárip penen belgilewge boladı. Óytkeni sózdegi ses
óz aldına jeke dara, bólek-bólek ses bola almaydı, ondaǵı basqa seslerdi ǵana
tańbalaydı. Usılay etip, sawat ashıwǵa úyretiw dáwirindegi jumıs sózdegi jeke
seslerdi bólip alıwdan hám hár
bir sesti, háriptijeke hám sesler, buwınlar menen
birge qosıp aytıwdan baslanadı. Sonlıqtan álipbeni oqıtıw dáwiriniń tiykarǵı usılı
“seslik” usıl bolıp esaplanadı.
Sózdi oqıw hám jazıw jumısı (bunıń ózi - álipbeni oqıtıw dáwirinıń tiykarǵı
maqseti) sózge seslik tallaw jasaw menen juwmaqlanbaydı, bunda tallanǵan
seslerdi jıynap toplaw arqalı, qaytadan tutas sóz jasaw arqalı ámelge asırıladı.
Sonlıqtanda bul usıl “seslik tallaw-jıynaqlaw usılı” dep ataladı.
Tallaw usılı boyınsha gápten-sóylemdi, sóylemnen-sózdi, sózden-buwındı,
buwınnan-sesti bólip alıwǵa, jeke seslerdi háripler menen tańbalawǵa
múmkinshilik jaratılıp oqıwǵa tiykar salınadı.
Jıynastiriw usılı boyınsha seslerden-buwın, buwınlardan-sóz, sózlerden-
gáp, sóylemlerden-sóz qurastırılıp oqıwǵa úyretiw shınıǵıwları qálimtiriledi.
Oqıwshılar sózdi aldı menen buwınlap, sońınan qurastırıpoqıwǵa úyrenedi. Solay
etip, áweli jeke bóleklerden háriplerdi shıǵarıp, onnan soń sózlerdi jazıp úyreniwge
shınıqtırıladı. Usınıń nátiyjesinde sóylemdi, gáplerdi, tekstti oqıwǵa, kóshirip
jazıwǵa hám tıńlawǵa, sonday-aq óz oy-pikirin baylanıstırıp aytıp sóylewge,
sawatlı hám durıs jazıwǵa ádetlenip úyrenedi.
Tallaw usılınıń tiykarǵı túrine sózdi seslerge ayırıw, yaǵniy “seslik tallaw”
kiredi. Seslik tallaw buwınnan, sózden jeke seslerdi bólip alıw hám olardıń sózdegi
ornın anıqlaw arqalı ámelge asırıladı. Seslerdi sózden bólip alıwaǵı negizgi maqset
hár bir sestiń háriplik tańbasın meńgeriwden
ibarat bolsa, al sestiń sózdegi ornın
50
anıqlawdaǵı tiykarǵı maqset – bólinip alınǵan seslerdiń hár bir buwınnan óz júyi
menen qaytadan biriktirip, olardan sóz qurastırıp oqıwǵa tayarlaqdan ibarat.
Sesti sózden (háripti buwınnan) bólip alıw háreketi sózdegi dawıstı seslerge
qarata baǵdar jasawdı talap etedi. Óytkeni dawıslı ses óz aldına jeke ses jarata
aladı. Usıǵan baylanıslıhár bir sózdi seslik tallaǵanda aldın ala jumıstı sózden
dawıslı seslerdı bólip alıwdan baslanadı. Al dawıssız sesler bolsa ózliginen
buwınǵa, seslik buwınǵa bólinbeydi, olar tek dawıslı seslerdıń járdeminde olarǵa
qosılıw arqalı buwınǵa bólinip ses shıǵaradı. Sonlıqtan
qaraqalpaq tilindegi
dawıssız sesler jeke aytılǵanda
ı-i
dawıslı seslerdiń qosılıwı arqalı aytıladı.
Álipbeni oqıtıw tájiriybesinde kóbirek qollanılatuǵın seslik tallaw usılları
tómendegilerden ibarat:
Sózlerde óz betinshe jeke buwın jasaytuǵın dawıslı seslerdi bólip alıw,
mısalı:
a-ta, a-na, á-je, o-taw, o-taq, o-raq, u-zaq, ú-ke, i-ni, ı-dıs, o-shaq.
Sózdiń eń sońǵı sestin bóliw (muǵallimniń ózi sózdegi keyingi buwındı
aytadı, soń oqıwshılardıń ózlerine tawıp aytıwǵa múmkinshilik jaratadı). Bunday
tallaw jumısında zatlar,
predmetler, didaktikalıq oyınshıqlar, mulyajlar hám hár
qiylı súwretlerden paydalanılıwı lazım. Mısalı:
nan, shash, tabaq, sabaq, shana
sıyaqlı sózlerdiń
na..., sha..., ta..., sa..., sha...
degen bóleklerin muǵallim ózi aytadı
qalǵan buwındı oqıwshılarǵa aytqızadı.
Bir sesten baslanatuǵın sózlerdi dizip aytıp, hár bir sózdegi birinshi sesti
oqıwshılardıń ózlerine tawıp ayttırıw; ol sesti kóterińki dawıs penen óz aldına
aytıw arqalı bekkemlew. Mısalı:
qol, ǵaz, ǵarǵa, qálem, qaǵaz.
Sózdegi seslerdiń sanı menen orın tártibin anıqlap oqıwshılarǵa túsindirip
barıwımız dárkár. Bunıń ushın sóz sxemasın paydalansa boladı. Demek sóz
sxemasın qollanıw ushın aldın ala sóz sxemasına sesler buwın júyesi menen hár
túrli reńdegi dóńgeleksheler arqalı (mısalı, dawıslı ses-qızıl, dawıssız ses-kók
reńler arqalı belgilenedi) sózdegi seslerdin ornı izbe-iz ornalasadı, mısalı ata sázin
alatuǵın bolsaq oqıwshılar sózdi dawıslap aytadı, muǵallim dóńgeleksheler
51
qoyılǵan sxemanı kórsetedi, soń oqıwshılar bul dóńgelekshelerdińornına háriplerdi
almastırıp qoyıp taǵı oqıydı menen a t a, ata. Bunnan soń oqıwshılar
seslik tallaw
jasaydı. Mısalı: eger oqıwshılar juwap beriwge qıynalsa muǵallimniń ózi aytıp
túsindiredi. Bul sózde úsh ses (hárip) bar: birinshisi -
Do'stlaringiz bilan baham: 
