Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

 
Balalardıń sawat ashıwǵa tayarlıǵın úyreniw 
Álipbeni oqıtıwdı durıs shólkemletiriw ushın balalardıń oǵan til baylıǵı
jaǵınan tayarlıǵın arnawlı túrde úyreniw talap etiledi. Aldın ala balaladı arnawlı 
túrde úyreniw avgust ayında, hátteki onnan da aldın -
 
báhárden de baslanadı. 
Bunda 1-klassqa keletuǵın oqıwshınıń shańaraǵına yamasa balalar baqshasına 
barılǵan, sáwbetlesiw ótkizilgen, balalardıń ulıwma bilim dárejesi anıqlanǵan. 
Házirgi waqıtta l-klassqa qabıl qılınatuǵın balalar álipbeni oqıwǵa arnawlı

---

56
tayarlanıladı. Olar ushın bir-eki, bazı jerlerde úsh-tórt aylıq tayarlaw klassları 
shólkemlestirilgen. Tayarlıq shınıǵıwlarda balalar ses-hárip penen tanıstırıladı, 
elementar tárizde jazıwǵa da úyretiledi. Metodıstler tayarlıq klasslar ushın aniq 
talaplar, metodıkalıq usınıslar islep shıqpaqda. Tayarlıq klasslardıń tálim mazmunı 
hám shólkemlestiriw múddeti birdey bolmasa-da, lekin bul dáwirde balalardıń til 
tayarlıǵın úyreniw ushın tómendegilerdi anıqlastırıw usınıs etiledi: 
1. 
Oqıw kónlikpesin anıqlaw. 
- sózdi bir tegis sozıp oqıydı; 
- buwınlap oqıydı; 
- háriplepdi oqıydı (qáte oqıw); 
- biraz háriplerdi biledi, lekin oqıwdi bilmeydi; 
- ayırım háriplerdi tanıydı.
2. 
Jazıw kónlikpesi. 
- barlıq háripdi jazıwdı biledi, sózlerdi jazadı (baspa yamasa jazba); 
- ayırım háriplerdi ǵana jazıwdı biledi (baspa yamasa jazba);
- jazıwdı ulıwma bilmeydi. 
3. 
Sesti analiz etiwge tayarlıǵı.
- sózdi buwınlarǵa bóledi; 
- sóz yamasa buwındaǵı seslerdi ajıratadı; 
- barlıq seslerdi durıs ayta aladı; 
- ayırım seslerdi qáte aytadı (qaysı sesler ekeni esapqa alınadı); 
- tildiń bálent yamasa pástligine, dikciyasına itibar qaratıladı. 
4. 
Awızeki baylanıslı til. Qosıqtı yadtan oqıw. 
- 3 yamasa onnan artıq qosıqtı biledi, oni zawıqlanıp aytadı; 
- 1-2 qosıqtı biledi, aytıwǵa uyaladı; 
- birde qosıqtı yadtan oqıwdı bilmeydi. 
5. 
Awızeki baylanıslı sóylew tili. Ertek aytıw.
- bir yamasa bir neshe ertekti biledi hám aytıp bere aladı; 

---

57
- ertekti biledi hám onı aytıp beriwge háreket etedi, lekin aytip bere 
almaydı;
- ertek aytıwdı bilmeydi, úyreniwge de háreket etpeydi. 
6. 
Awızeki baylanıslı sóylew tili. Pikirdi bayan etiw („Súwrette nelerdi 
kórip turǵanıńdı aytıp ber”). 
- 20 sózden artıq bolǵan baylanıslı súrriń, bir neshe gáp dúze aladı; 
- 10 nan 20 ǵa shekem sóz, bir neshe gáp dúze aladı; 
- 10 ǵa shekem sóz benen baylanıslı sóylew tilinde juwap qaytara aladı; 
- 3-4 sóz benen qisqa etip juwap bere aladı. 
Sonıń menen birge, bul processte bala tiliniń sintaktikalıq qurılısı da, 
paydalanatuǵın sózler sheńberi de úyreniledi, toplanǵan materiallar eki variantta 
jazıladı: 

hár bir oqıwshı haqqında aldına maǵlıwmat (bul balaǵa óz aldına 
yamasa differencial baǵdarlanıw ushın kerek boladı); 

klass oqıwshıları ushın ulıwma maǵlıwmat (bul maǵlıwmattan sabaqta 
klass oqıwshıları ushın ulıwma isler metodıkasın tańlawda 
paydalanıladı). 
Ózińizge belgili bolǵanınday, oqıwshılar l-klassqa hár túrli tayarlıq penen 
keledi. Oqıw materialları 1-klass oqıwshılarınıń bilim dárejesine say, izbe-izlikte 
beriledi. Buǵan qaramay, hár túrli dárejedegi tayarlıq penen kelgan oqıwshılardıń 
ózlestiriwi de hár túrli boladı. Bul álipbeni oqıtıw barısında oqıwshılarǵa 
differencial hám individual baǵdarlanıwdı talap etedi. Bunday baǵdar alıw tálimniń 
barlıq basqıshlarında da jaqsı nátiyje beredi. 
Differencial baǵdarlanıwda oqıwshılar toparlarǵa bólinedi, hár bir topardıń 
bilim dárejesine hám imkániyatına say tapsırmalar beriledi. 
Baslawısh klass oqıwshıları 3 toparǵa bóliniwi múmkin. Tapsırmalar da 3 
variantta islep shıǵıladı. 
Oqıtıwshı klassta frontal islew barısında 3 topardaǵı oqıwshılar menen 

---

58
parallel jumıs alıp baradı. 3 topar ushın da oqıw materialı „Álipbe” sabaqlıǵı
esaplanadı, oǵan qosımsha tárizde tarqatpa materiallardan, tablicalardan, buwın 
kassasınan, óz betinshe jumıslardan paydalanıwı múmkin. 
Álipbedegi oqıw materialı yamasa oqılıp atırǵan teksttiń qıyın jeri aldın 
tayarlıǵı jaqsı oqıwshıǵa, soń tayarlıǵı tómen oqıwshıǵa oqıtıladı. Bazı oqıwshılar 
menen sabaqtan tısqarı waqıtta jeke tártipte jumıslar alıp barıwǵa da tuwra keledi. 
Álipbeni oqıtıw barısı. Analilik-sintetikalıq seslik metodında sawat 
ashıwǵa úyretiw barısı 4 ay dawam etedi. Bul process tómendegi 2 dáwirge 
bólinedi
11
: 
álipbege shekemgi tayarlıq dáwiri 
(2 hápte);
 
álipbe dáwiri 
(31 dekabrge shekem dawam etedi).