Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Seslik analitik-sintetikalıq metod
álipbeni oqıtıw barısında bir tárepleme 
metodtı (analitikalıq, ya sintetikalıq) qollanıp oqıtıw jaqsı nátiyjege alıp 
kelmeytugınlıǵı is júzinde kórildi. Sonlıqtan álıpbeni oqıtıwda analitikalıq metod 
penen siktetikalıq metodtı biriktiriw pikiri payda bola basladı. Dáslep Batıs Evropa 
pedagogları I.B. G r a z e r , F. A. D i s t e r v e g, Fogel`, Byoma, M a r i y a
Montessoriler t á r e p i n e n qollanıw usınıldı. 
Rossiyada 
ullı 
rus pedagoga K.D.U s h i n s k i y
(1824—1870) bul metodtıń 
qolaylı dep tabılǵan jolın usındı. Solay etip, XIX ásirge kelgende seslik analitikalıq 
sintetikalıq metod ilimiy tiykarda negizlengen dáslepki metod sıpatında kózge tústi 
hám álıpbeni oqıtıw barısında aktiv qollanılıp barıldı. 
K.D.Ushinskiy ses analizine tiykarlanǵan jazıw birinshi orında, ses 
sintezine tiykarlanǵan oqıw onnan keyin bolıwı tiyis dep esapladı. Soǵan seykes 
álıpbeni oqıtıw ushın oqıwdan burın ses analizi jasalǵan sózlerdi jazıwdan baslaw 
kerek,- degen tiykarǵı talaptı qoydı. 
K.D.Ushinskiy álıpbeni oqıtıwda sózden dawıslı seslerdi ayırıp alıp hám 
olardı tiyisli háripler menen belgilew (jazıw) kónlikpesinen baslawdı usınıs etedi. 
Dáslep 
a, o, i 
dawıslıların bir buwınlı sózlerden ayırıp alıp, keyin bular 
baylanıstırıladı. Mısalı, balalar bul sózlerdi ses 
analizi 
etip, onnan keyin jazadı, soń 
oqıydı. Yamasa, 
dáslep 
jazadı (analiz), keyin jazǵanın oqıydı (sintez), álıpbeni 
oqıtıwdıń hár bir sabaqǵı usınday 
tártip 
penen alıp barıladı. 10-15 sabaqtan keyin 
baspa háripler menen tanıstırıw baslanadı. Bunnan keyin álıpbeni oqıtıwda baspa 

---

42
hám jazba shrift penen alıp barıladı
.
K.D.Ushinskiy álıpbeni oqıtıwda seslik analitik-sintetikalıq metodtı 
qollanıw arqalı oqıtıw barısı tuwralı «Dawıssız háriptiń mánisin balalarǵa jetkeriw 
oqıw-jazıwǵa úyretiwdegi eń áhmiyetli awır jumıs. Bul oqıwdıń gilti: balalar olardı 
ózlestirgen waqıtları jumıstıń basqa túrleri qıyınǵa túspeydi»
9
, degen. Dawıssız 
seslerdi úyretiw sózdi seslerge analizlewden baslanadı. Bul sózde tek bir ǵana 
sesten basqası balalarǵa tanıs bolıwı tiyis. Álbette, álıpbeni oqıtıwda analitikalıq 
metod penen sintetikalıq metod birinen keyin biri 
emes, 
al 
ekewin bir w
aqıtta 
qollanıp keliwge boladı. Bul metodtı qollanıp 
sabaq ó
tiwdi K.D.Ushinskiy 
tómendegishe shólkemlestiriwdi usınadı: 
a) 
seslik 
analiz; 
b) 
jazıw; 
v) 
jazǵandı 
oqıw; 
g) 
álipbedegi sózlerdi, sóz dizbeklerin oqıw; d) álipbedegi taza sózlerdi oqıw hám 
jazıw; e) tanıs hárip hám buwınlardı basqa sózlerden, súrelerden tabıw; 
j) baspa álipbeniń háriplerinen sózler qurastırıw
10
. 
Usıǵan tiykarlanıp bul metodtı tómendegishe shólkemlestirse boladı: 
a) aytılǵan sózge seslik analiz jasaw; 
b) sózlerdi jazıw; 
v) jazǵan seslerdi oqıw; 
g) baspa hárip penen jazılǵan sózlerdi álipbeden oqıw; 
d) jazıwda bolmaǵan jana sóz hám gáplerdi álipbeden oqıw hám kóshirip 
jazıw; 
z) sóz hám súrelerden tanıs hárip hám buwınlardı izlep tabıw; 
j) kespe háriplerden sózler kurastırıw.
K.D.Ushinskiy jámiyet, tábiyat hám balalar turmısınan jazılǵan 
shıǵarmalardı oqıw, onı qadaǵalaw balalar menen basqa da temalar boyınsha 
gúrriń ótkeriwdi usınadı. Bul balanıń hár tárepleme ósiwine, ol boyınsha óz-ara 
9
Ушинский К.Д. Избранные педагогические произведения. Москва,1980
, c.120. 
10
Ушинский К.Д. Избранные педагогические произведения
. M-1968, c.125. 

---

43
pikirlesiwlerine, nátiyjede olardıń sóylew qábiletliliginiń rawajlanıwına alıp keledi. 
K.D.Ushinskiydiń shákirtleri V. P. Vaxterov hám V. A. Flerov sawat 
ashıwǵa úyretiw sabaǵında K. D. Ushinskiydiń seslik analizinen soń analizlegen 
sózdi jazıwdan baslawdı maqullasa da ózleri onı kespe álipbe menen jumıs islewge 
almastıradı. Sońıń menen birge «uqsaslıq boyınsha» (bir dawıslı menen hár túrlı 
dawıssızdı) oqıw usılın usınadı.
Sonıń menen birge bular sózlerdiń usaslıǵına qaray oqıtıwǵa ayrıqsha 
dıqqat awdardı. Bul jardayda olar onı salıstırıp oqıydı hám bir-birinen ózgesheligin 
teń ańǵara aladı dep túsindirdi. Solay bolsa da bulardıń ekewiniń arasında da 
ayırım ayırmashılıqlar bar. Máselen: V. P. Vaxterov sawat ashıwǵa úyretiw 
sabaǵında seslerdi biriktiriw shınıǵıwlarına ayırıqsha kewil bólse, V. A. Flerov ses 
biriktiriw shınıǵıwlarınıń keregi joq qurı waqıttı bosqa alatuǵın nárse,-dedi. 
D.İ.Tixomirovtan baslap oqıwǵa úyretiw baspa shrift boyınsha alıp 
barıladı, jazıw oqıwdan ayırılıp, parallel` úyretiledi. Ol ses metodınıń tiykarın ses 
qosıw shınıǵıwlarında kórdi. 
Putin sózler metodı
XIX ásirde Batıs Evropa mekteplerinde seslik metod 
penen qatar qollanıldı. XX ásirde Amerika mekteplerinde keńnen qollanıldı bunı 
«Amerika metodı» dep te ataydı. 
Bul metodta oqıwshılar sawatlılıqqa úyrene baslawdan ses hám háripti 
bilmey turıp, eki-úsh ay ishinde 150-200 dey baspa sózdi kórip tanısıwı tiyis. 
Oqıwshı ol sózlerdi muǵallimniń aytqanına qarap, yamasa súwret boyınsha 
shamalap aytadı, oqıydı, háriplerdi bilmese de, baspa shriftler menen dápterlerine 
pútin sózlerdi kóshiredi. 
Usı úyrengen sózlerinen keyin hárip analizin isleydi. Muǵallim bir tanıs 
sózdi alıp onı kespe háripler menen jazadı. Háripti izbe-izlik penen aytıp shıǵadı. 
Sońınan hárip analizin islep bolıp
ses quramın tanıstırıwǵa ótedi. Usınday jol 
menen basqa sózlerdi de reti menen analiz etip shıǵadı. Keyin oqıwshılar bul 
sózlerdi gáp ishinde keltirip oqıydı. 

---

44
Bul metod negizinde sawat ashıw sabaqlarında sol dáwirde keńnen 
qollanılǵanı menen balalar hárip, sesti úyrenbey turıp oqıw procesine ótiwine 
baylanıslı kóp qıyıpshılıqqa ushıraydı. Tek yadtan aytıw múmkinshiligine ǵana iye 
boladı. Bunda oqıwshınıń kóriwi, esitiwi, dıqqatı bas orındı iyeleydi, al oylaw 
procesi tómenleydi. Sonlıqdan metodıstler bul metodtan bas tartıp, K.D.Ushinskiy 
tiykarın salǵan seslik analitikalıq-sintetikalıq metodın qaytadan qollana basladı. 
Bul metodtı mekteplerdiń talabına sáykes ilimiy-metodıkalıq jaqtan qarap shıǵıp
jańa 
usıl 
teoriyaları 
menen 
bayıtqan 
metodıstler 
S.P.Redozubov, 
A.N.Yankovskaya, A.İ.Voskresenskaya, N.A.Kostiller boldı. 
1. Álipbeni oqıtıw metodınıń tiykarı nelerden ibarat?
2. Hárip metodı ne, ol qalay alıp barıladı?
3. Buwın metodı ne, ol qalay iske asadı?
4. Seslik metodınıń tiykarın salıwshılar kim hám qalay qollanılǵan?
5. Seslik analitikalıq metod, seslik sintetikalıq metodlar ne ekenligin aytıp 
ber?
6. Seslik analitikalıq-sintetikalıq metodtıń tiykarın salǵan kimler, olar qalay 
iske asırıladı?
7. K.D.Ushinskiy álipbeni oqıtıwda seslik analitikalıq-sintetikalıq metodtı 
qalay shólkemlestiriwdi usınadı?
8. Pútin sózler metodın qalay hám qay jerde qollanıladı?