35
kóshiriw esaplanǵan, nátiyjede balada jazba til kónlikpesi payda bolmaǵan. Bul
shınıǵıw balanı júdá zeriktirgen, hesh oylanbastan jazıwǵa ádetlentirilgen.
Mektepte dóretiwshilik penen kóshirip jazıw shınıǵıwlarınıń, sonıń
menen birge,
basqa usıllarınıń qollanılmaǵanlıǵıs sebepli bala sulıw etip kóshirip jazıw
kónlikpesin iyelegen bolsa da, óz pikirin jazba túrde jazıp kórsete almaǵan, ol eń
ápiwayı gáplerdi de zorǵa jazǵan.
Eski
mekteplerde, medreselerde ózbek, qaraqalpaq tilleri ulıwma
óqıtılmaǵan, nátiyjede eski mektep balaları ǵana emes, hátteki medresede bir neshe
jıl ómir súrip waqıt ótkizip oqip tálim alǵan bazı balalar da óz atin durıs jazıp
bilmegen.
Arabshada durıs, sulıw jazıwǵa úyretiw ushın xıywalı shayır
Shermuhammad Avazbey ulı Munistıń (1778-1829) „Savodi tálim" kitabınan
paydalanılǵan.
Rus-tuzem mekteplerinde oqıw hám jazıwdı úyretiw, ádette, bir waqıtta
baslanıp, bir-birine baylanıslı alıp barılǵan, hár kúni aldın oqıw, keyin jazıw sabaǵı
bolǵan; oqıw hám jazıw ańlılıq principi tiykarında úyretilgen; balalar qaysı ses,
buwın, sóz yamasa gapti oqıp atırǵanın yamasa jazıp atırǵanın aniq kóz aldına
keltirgen, mánisine túsigen, arabsha háriptiń jalǵız formasın
yaki qandayda bir
háqiptiń elementin jazǵaǵanlıǵın ańlı túrde bilgen.
Rus-tuzem mektepleriniń ózbek klassında kóshirip jazıwǵa hám diktant
jazıwǵa kóp waqıt sarıplaǵan. Bulardan tısqarı, shıǵarma (túrli til xat, duayı sálem
hám sawda jumısına tiyisli hár túrli hújjetler, xatlar) jazıwǵa da úyretilgen.
1925-jılı jańa reformalastırılǵan qaraqalpaq álipbesin úyretetuǵın baslawısh
klass oqıwshılarına arnalǵan birinshi ”Álipbe” kitabı Seyfulǵabit Majitov tárepinen
tayarlandı hám Tashkent qalasında basıp shıǵarıldı. 1928-jılı latın jazıwına ótiwge
baylanıslı jańa sabaqlıqlar hám qollanbalar dóretiw kerek boldı. Buǵan sol
dáwirdegi aldıńǵı qatar ziyalılardıń bir toparı belsene qatnastı. Jańa álipbe
tiykarında 1930-jılı ”Qaraqalpaq til” sabaqlıǵı (kollektiv, Tórtkúl, 1930) baspadan
36
shıqtı. Bul kitap birinshi ret qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq qurılısı tuwralı
ápiwayı maǵlıwmatlar berilgen oqıw quralı boldı.
Biziń dáwirimizge kelip jetken maǵlıwmatlar boyınsha dáslepki qaraqalpaq
jazıwı arab álipbesi arqalı ámelge asqan. Arab álipbesine ayırım ózgerisler
kirgizilip 1924-jıldan baslap reformalastırılǵan arab álipbesi qollanıla baslaǵan
hám bul álipbede mektep sabaqlıqları ( tiykarınan baslawısh klasslarǵa arnalǵan
qollanbalar), gazeta (“Erkin Qaraqalpaq”) shıǵa baslaǵan. Biraq kóp uzamay latın
jazıwına ótiw máselesi kún tártibine qoyıldı. Baku qalasında 1926-jılı
Tyurkologiyalıq s`ezdiniń ótkeriliwi menen túrkiy xalıqlardıń jańa latınlastırılǵan
álipbege ótiw boyınsha háreketleri en jaydı. Qaraqalpaqstanda da 1927-jılı jańa
latınlastırılǵan álipbege ótiw boyınsha oblast`lıq jańa álipbege ótiw
komiteti
dúzildi. Oǵan oblast`lıq atqarıw komitetiniń baslıǵı, jazıwshı Qasım Áwezov
basshılıq etti. Q.Áwezov S.Majitov hám basqalardıń qatnası menen dúzilgen álipbe
1928-jıldıń 30-iyulinde sol waqıttaǵı Qaraqalpaqstan Avtonomiyalıq oblastı
húkimetine usınıldı hám sol tiykarındaǵı jańa qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Al
1928-1930-jılları jańa álipbege tolıq ótilip, sabaqlıqlar hám oqıw qollanbaları
shıǵarıla basladı.
Álipbeniń jańa variantı 1938-jıldıń oktyabrinde Qaraqalpaqstan
Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumı tárepinen tastıyıqlandı. Solay etip oǵada
az waqıt ishinde (1928-1940) qaraqalpaq álipbesi hám imla qádeleriniń úsh
variantı qollanıldı (1928-1932. 1932-1938-1940-jj). 1940-jıldan orıs (kirill
grafikası) jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbege ótiw máselesi kún tártibine qoyıldı.
Bundaǵı sebep latın jazıwı ósip baratırǵan talapqa juwap bermeydi degendi sıltaw
etip, orıs (kirill grafikası) jazıwın qabıllaw usınıldı. Latın álipbesin biykarlap, orıs
(kirill) grafikasına ótiwdiń haqıyqıy sebebi basqa jaqta edi.1936-jılı jańa stalinlik
konstituciyasınıń qabıl etiliwi, onda sosializm SSSR da tolıq hám birotala jeńip
shıqtı, endi onı ishki hám sırtqı hesh qanday kúshler qulata almaydı,
onday
qáwipler birotala hám máńgige saplastırıldı dep daǵazalınıwı orıs (kirill) álipbesine
37
ótiwdiń baslı sebeplerinen boldı. Usınnan baslap kóp terminler orıs tilinen
ózgerissiz alına baslandı. Orıs tili milliy aymaqlarda “ekinshi ana tilimiz” dep
daǵazalandı. Mekteplerde orıs tilin úyreniwge ayrıqsha dıqqat awdarıldı. Orıs tilin
biliw minnetli wazıypaǵa aylandı, kadrlardı jumısqa alıwda orıs tilin biliw qábileti
tiykarǵı orındı iyeledi hám t.b. Mine, usı jaǵdaylarda latın álipbesine endi ǵana
kónligip kiyatırǵanda taǵı da jańa álipbege orıs álipbesi tiykarındaǵı jańa jazıwǵa
ótiwge buyrıq boldı.
Solay etip, 1940-jıldıń 18-iyuninde jańa orıs álipbesi
tiykarındaǵı jazıwǵa ótiwge Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi
Prezidiumınıń Pármanı shıqtı hám jańa álipbege ótip bolıwǵa eki jıl máwlet berildi.
Sol jıldıń aqırında “Qaraqalpaq ádebiy tiliniń alfaviti hám orfografiyası” (Tórtkúl,
1940) kitapshası basıp shıǵarıldı.
1940-jılı qabıl etilgen orıs (kirill) grafikası tiykarındaǵı qaraqalpaq álipbesi
1957-jılǵa shekem ózgerissiz qollanıldı. Bul kirill jazıwı tiykarındaǵı álipbede kóp
kemshilikler boldı. Qaraqalpaq tiliniń ózinshelik ózgesheliklerine baylanıslı sesler,
ásirese, dawıslılar ayrıqsha tańba menen belgilenbegen edi. Usı kemshiliklerdi
saplastırıw maqsentinde 1957-jılı álipbege ayırım ózgerisler kirgiziw jóninde
húkimet tárepinen sheshim qabıl etildi. Dawıslılardı ańlatıw ushın qosımsha
Do'stlaringiz bilan baham: