sózi
alif
ke
zabar qóyıp, bega qosılsa
ab, jim
ge
zabar qoyıp,
dol
ǵa
qosılsa
jad
,
bulardıń ekewinen abjad hasıl bolǵan.
Abjaddan keyin eski mektep oqıw kitobı bolǵan „Haftiyak"qa ótilgen.
„Haftiyak"taǵı súreler de „Abjad"taǵı sıyaqlı hijo usılında buwınǵa bólip oqıtılǵan.
Balalar „Haftiyak"tıń bir betin hijo usılında buwınǵa bólip oqıwı ushın júdá kóp
waqıt hám kúsh jumsaǵan.
Sózdi hijo usılında buwınǵa bólip oqıwda aldın sózdegi birinshi dawıssız
háripti, keyin ekinshi dawıssız háriptiń atın aytıp, oǵan zárúr bolǵǵan háreketti
qoyıp hijo hasıl (buwın) qılınǵan. Usı usılda náwbetegi háriplerden de hijo (buwın
payde etken) hasıl qılınǵan, hijolardi (buwınlardı) bir-birine qosıp, bul sóz bir
pútininshe aytılǵan. Sózdi hijo usılında oqıwda ses emes, bálki usı sesti bildiriwshi
háriptiń atı tiykar etip alınǵan. Sózdi seslik tárepten analiz etiwge hesh qanday
jumıs islenbeagen, seslerdiń qosılıwı balalarǵa túsinikli bolmaǵan, balalar sózdegi
hár bir háriptiń belgili bir sesti bildiretuǵınlıǵın ulıwma ańlamaǵan. Hijo usılında
oqıwǵa úyretiw, birinshiden, mexanikalıq tárizde bolıp, áyne bir nárseni qayta-
qayta aytıwǵa májbúr qılınǵan, ekinshiden, bala ózi aytqan sóziniń mánisin
túsınbey, muǵallimnen esitkenin tákirarlay bergen.
„Haftiyak"tıń keyingi ayırım súreleri sózdi óz aldına „oqıw" usılında alıp
barılǵan, anıqraǵı bala oqımaǵanın, esitkenin yadlaǵan. Nátiyjede balalar
mektepxanada oqıǵanların ózi oqıp júrgen kitabınan „oqıp bergen", lekin olardıń
qolına mektepte oqımaǵan basqa bir kitap berilse, onı oqıy almaǵan; eski mektepte
6-10 jıl óz waqtında úzliksiz oqıǵan balalardıń júdá kóp degende 4-5 payızı ǵana
oqıw hám jazıw kónlikpesin iyeley alǵan.
Túrkistanda ashılǵan rus-tuzem mektepleri sawatqa úyretiwde málim
dárejesinde jaqsı nátiyjelerge erisken. Rus-tuzem mektepleriniń qaraqalpaqsha
32
klasslarında qaraqalpaqsha xat-sawat úyretiw metodı 1900-jıldan baslap áste-aqırın
reformalastırıldı; hijo (buwınǵa bólip oqıw) metodınan seslık metodına ótıldi.
1900-jıllardan rus-tuzem mektebi qaraqalpaqsha klasslarınıń aldıńǵı muǵallimleri
seslik metodı tiykarında dúzilgen tatarsha álipbeden paydalana basladı. Bul
kitaptıń tili hám mazmunı qaraqalpaqsha klasslarǵa say kelmeytuǵın edi. 1902-
jılda Saidrasul Saidazizovtıń ses metodı talabına muwapıq dúzilgen ana tili
álipbesi - „Ustodi awal" baspada shıǵarıldı. „Ustodi awal" baspada shıǵarılǵannan
keyin ózbekshe xat-sawat úyretiwde jańa dáwir baslandı. Ses metodı sawatqa
úyretiwdiń eski usılınan pútinley parıq qılıp, oqıtıwdı ańsatlastırdı, tálimdi bala
túsınetuǵınday hám ańlaytuǵın tálimge, yaǵniy aktiv tálimge aylantırdı.
„Ustodi awal" 3 bólimnen ibarat edi: I-bólim, házirgi atama menen
aytqanımızda, álipbe dáwırı. Avtor bul bólimde arab alfavitindegi háriplerdi alfavit
tartibinde emes, bálki hárip arqalı aytılǵan sestiń aytılıwı ansat-qıyınlıǵın,
háriplerdiń jazılıwınıń ápiwayı yamasa quramalılıǵın itibarǵa alǵan halda dizip
shıqqan. Avtor har bir háriptiń yazılıwda bir neshe túrli formada keliwi xat-sawat
úyretiwdi qıyınlastırıwdı esapqa alǵan; álipbe dáwiniń basında diyarli hár dayım
bir túrli formada qollanatuǵın hárıplerdi bergen. Bul forma jazılıwı ornına qarap
túrlishe bolatuǵın háriplerdiń sóz basında, sóz ortasında, sóz aqırında hám óz
aldına jazılıw formasın berip, olarǵa say mısallar ketirgen. Máselen:
q
háribi
menen tanısıw ushın
qar, uyqı, aq
sózlerin,
ǵ
háribi menen tanısıw ushın
ǵaz,
ǵarbız, ǵoza
sózlerin tańlaǵan. Avtor apiwayıdan qıyınǵa principine ámel qılıp,
alipbe dáwırın áste-aqırın qıyınlastırıp barǵan. Kitaptıń álipbe bólıminde tiykarınan
ózbek tiliniń sózlik bólimindegi sózler tańlap alınǵan.
„ Ustodi awal"dıń 2-bólimi alipbeden keyingi dáwir. Bul bólimde gúrriń,
tımsal hám 50 maqala berilgen. Olardıń ayırımlarında bilim alıw úgit-násiyat
etilse, basqaları tarbiyalıq mazmunda bolǵan.
S.Saidazizov kitabınıń 3-bólimi „Alifboi Qur'on" dep atagan hám óz aldına
balalarǵa „Qur'on"dı túsınıp oqıwǵa úyretiwdi maqsed qılıp qoyǵan.
33
Ulıwma, ses metodı Oraylıq Aziyaǵa eki derekten jayılǵan:
1. Rus-tuzem mektepleri russha oqıtılatuǵın klasslarında xat-sawat ses
metodı menen úyretiletuǵın edi. Qaraqalpaq klasslarında oqıtatuǵın muǵallimler
seslik metodınıń ańsat hám qolaylılıǵın ámelde óz kózleri menen kórgen hám áste-
aqırın seslik metodın óz klasslarına usınıp qollana baslaǵan.
2. XIX ásirdiń aqırınan baslap Rossiyadan Oraylıq Aziyaǵa kelgen tatar
muǵallimleri, yaǵnıy jádidler seslik metodında xat-sawatqa úyrete baslaǵan edi,
aradan kóp ótpey, bir qansha aymaqlıq muǵallimler olarǵa usap jańa mektepler
ashtı hám balalarǵa xat-sawattı seslik metodı tiykarında úyrete basladı.
Solay etip, Orta Aziyada seslik metodı áste-aqırın hijo metodınıń ornın
iyeley baslaǵan.
Ózinizge málim bolǵanınday, seslik metodı menen xat-sawat úyretiwge
Rossiyada K.D. Ushinskiy tiykar salıp, ol seslik sintetikalıq metodın qattı qollap
quwatlaǵan.
Seslik metodı menen sawat ashıwǵa úyretilgende, sózdiń eń kishkene
bólimi, yaǵnıy til sesleri tiykar etip alınadı. Sózdiń mánisin ózgerttire alıwshı hár
bir ses yazıwda hárip arqalı belgilenedi: sózde seslerdiń almasıwı, ózgeriwi, artip
ketiwi yamasa kemeyiwi nátiyjesinde basqa bir jańa sóz payda bolıwı múmkinligi
balalar ańına sińdirilip jetkiziledi. Keyingi jıllarda da bul xat-sawat seslik
metodında úyretilmekte. Ataqlı metodıstler (G e n r i x Stefani, N. A. Korf, İ. B.
G r a z e r , F. A. D i s t e r v e g, Fogel Byoma, M a r i y a Montessori, K. D.
U s h i n s k i y , N. F. B u n a k o v, D.İ. T i x o m i r o v , V. P. V a x t e r o v , V,
A. Flerov, S. P. Redazubov, A. I. Voskresenskaya, K. Qosimova, Y. Abdullayev,
O.Sharafiddinov, J . O r ı n b a e v , J.Qayırbaev, Q.Pirniyazov hám basq.) seslik
metodında xat-sawat úyretiwdi jetilistirdi.
Arab álipbesinde jazıwdı úyretiw qıyın bolǵan. Bul álipbedegi háripler
sózde qollanıw ornına qarap, hár túrli formada jazılǵan, bul jazıwdı úyreniwdi
qıyınlastırǵan. Sonıń ushın kóp mekteplerde balalarǵa oqıw úyretilip, al jazıw
34
úyretilmegen, sebebi muǵallim hám ata-analardıń kópshiligi oqıwdı bilgen, al
jazıwdi ulıwma bilmegen.
Eski mektepte jazıw sızıqsız tegis aq qaǵazǵa dáslep juwanıraq sabaw
tayaqta úyretilgen; balalar jazıwdı az-maz úyrengenlerinen keyin qamıs qálemde
jazǵan, olarǵa ruchkada jazıwǵa ruxsat etilmegen.
Jazıwdı úyretiw álipbeniń quramindaǵı háriplerdiń hár qaysısın óz aldına
formasın jazdırıwdan baslanǵan. Aldın ala
alifti
jazıw úyretilgen, keyin soǵan
uqsas formadaǵı háripler punktlerge bólinip, al uqsaslıǵı bolmaǵanları bolsa
bólek-bólek jazdırılǵan. Gey bir muǵallimler ayırım háriplerdiń elementlerin
jazıwdı da óz aldına shınıǵıw qıldırıp islettirgen.
Sonnan keyin háriplerdi nusqaǵa qarap alipbe tártibinde úlken- úlken etip
jaziwǵa (bul
Do'stlaringiz bilan baham: |