Jo`rayeva A

12.3.
Gormonlar signalini o’tkazishning molekulyar mexanizmlari.
Bezlardan ajralib chiqqan gormonlar odatda qonda plazmaning maxsus tashuvchi 
oqsillari bilan bog’lanadi va ular modda almashinuvi va funktsiyasiga ta’sir 
ko’rsatuvchi periferik to’qimalarga yetkazib beriladi. Gormonning ta’siriga hamma 
to’qimalar ham javob bermaydi. Gormonlarga sezgirligi yuqori bo’lgan to’qimalar, 
ya’ni gormonlar modda almashinuvi va funktsiyasini o’zgartiradigan to’qimalar 
shu gormon uchun “nishon” vazifasini bajaradi. Gormonlar moddalar 
almashinuviga hamma tomonlama ta’sir ko’rsatadi. Gormonning ta’sir etish 
mexanizmini tushunish uchun modda almashinuvining gormonal boshqarilishini 
umumiy tomonlarini ko’rib chiqish lozim. 
Hujayra tashqi boshqaruvchilari, shu jumladan gormonlarning quyidagi 
ta’sir qilish usullari farqlanadi: 
1) membranali; 
2) membrana-hujayra ichki; 
3) sitozolli yoki bevosita. 
Gormonlarning membranali ta’sir qilish mexanizmi. Bu turda hujayra 
membranasi bilan bog’lanib, glyukoza, aminokislota, ayrim ionlar uchun 
membrananing 
o’tkazuvchanligini 
oshiradi. 
Bunday 
holatda 
gormon 
membrananing tashuvchi sistemasiga allosterik effektor sifatida ta’sir etadi. 
Hujayra ichiga glyukoza va aminokislotalarning kirishi o’z navbatida hujayradagi 
biokimyoviy jarayonlarga membrananing ikkala tomonidan ionlar tarqalishining 
o’zgarishi elektr potentsiali va hujayraning funktsiyasiga ta’sir ko’rsatadi. 
Membrana orqali ta’sir etish kamdan-kam alohida uchraydi. Masalan, insulin ham 
membrana orqali (ayrim ionlar, glyukoza va aminokislotalar tashilishi uchun 
membranada mahalliy o’zgarishlarni chaqiradi) va membrana hujayra ichki turdagi 
ta’sirga ega bo’ladi. 
Membrana hujayra ichki turdagi gormonlarning ta’sirida gormonlar bevosita 
hujayra ichiga kira olmaydi va shu sababli hujayrani ichidagi kimyoviy vositachi 
(ikkilamchi vositachi yoki ikkilamchi messenjerlar) orqali moddalar almashinuviga 
ta’sir etadi. Messenjerlar hujayra ichidagi bog’lovchilarni kontsentratsiyasi 
o’zgarishiga olib keladi. Messenjerlarni miqdori ularni hosil qiluvchi va 
parchalovchi fermentlarni faolligiga bog’liq.

---

233 
Gormon uchun membrana reseptorlari hujayra metabolizmini boshqarish 
pultining o’ziga xos “knopka”lari hisoblanadi. Ular orqali hujayra ichki 
boshqaruvchilari signal sistemalari (odatda fermentlar)ga hujayra ichki 
vositachilarini hosil bo’lishi va kirishiga ta’sir etadi. 
Hujayra tashqi regulyatorlari-siklik nukleotidlar hosil bo’lishiga ikki xil 
signal sistema: adenilatsiklaza yoki guanilatsiklaza orqali ta’sir etadi. Ulardan 
birinchisi sAMF, ikkinchisi esa sGMF hosil bo’lishini nazorat qiladi. 
Adenilatsiklaza membranada joylashgan bo’lib, uchta o’zaro bog’langan 
qismlardan tashkil topgan.
1) R-tashuvchi qism, membrana reseptorlaridan tashkil topgan va tashqi
tomonda joylashgan;
2) N-maxsus N-oqsildan tashkil topgan bo`lib, membrananing lipid qavatida 
retseptor bilan katabolik qism o`rtasida bog`lovchi holatni egallaydi. N-oqsil GTF 
ni bog`lovchi va parchalovchi qismlarga ega. 
3) C-katalitik qism, ferment oqsili bo`lib, adenilatsiklazani o`zidir, uning 
faol markazi hujayrani ichki tomoniga qaragan bo`lganligi sababli bu yerdagi ATF 
ATF→ 3,5`-AMF+H
4
P
2
O
7
sxemasi ko`rinisida sAMFga aylanadi. 
Adenilatsiklaza sistemasi qanday ishlaydi? Gormon reseptor bilan 
bog`lanishi bilan gormon –reseptor kompleksi N-oqsil bilan bog`lanadi. Natijada 
N-oqsilning konfiguratsiyasi o`zgaradi, to`g`rirog`i, N-oqsilda faol bo`lmagan 
GDF GTFga almashinadi. N-oqsil-GTF kompleksi adenilatsiklazaning katalitik 
qismini allosterik aktivatori bo`lib hisoblanadi. Adenilatsiklazaning faollashuvi 
hujayra ichida ATFdan sAMF ishlab chiqilishiga olib keladi.
Adenilatsiklaza N-oqsil-GTF kompleksining hosil bo`lishini ta`minlovchi 
gormon-reseptor kompleksi mavjud bo`lgan vaqt mobaynida faol bo`la oladi. 
Gormon-reseptor kompleksi parchalanishi bilan uning N-oqsilga ta`siri to`xtaydi, 
GTF GDF bilan anorganik fosfatga parchalanadi, qolgan N-oqsil-GDF kompleksi 
esa adenilatsiklazani faollay olmaydi. Natijada sAMF ishlab chiqishi to`xtaydi. 
Adenilatsiklazaning bunday tuzilgan sistemasi hisobiga gormon signalining 
ko’p marotaba kuchayishi amalga oshadi. Hattoki, gormonning reseptor bilan 
bog’langan bitta molekulasi ham adenilatsiklazani ishlashga majbur qiladi va u 
barcha fermentlar singari sAMFning tez ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. 
Signalning kamida 10-100 marta kuchayishi amalga oshadi; har bir bog’langan 
gormonga hujayra ichida 10-100 molekula sAMF hosil bo’lishi to’g’ri keladi. 
Xuddi shunday yo’l bilan boshqa hujayraning tashqi regulyatorlari hujayra 
ichida boshqa vositachi sGMF hosil bo’lishini amalga oshiradi. Bunday holatda 
gormon-membrana 
reseptori 
kompleksi 
guanilatsiklazani 
faollaydi.
Adenilatsiklazadan farqli ravishda u hujayra membranasi bilan mustahkam 
bog’lanmagan, shu sababli u bilan bog’langan retseptor membrananing lipid
qavatiga guanilatsiklaza bilan bog’lanish uchun kirib turadi. Guanilatsiklaza 
foallanganda GTFdan sGMF ishlab chiqiladi. 
Siklik nukleotidlar keyin sitoplazma va yadroning hamma qismlarida 
joylashgan proteinkinazalarni faollaydi. Ikki turdagi proteinkinazalar mavjud: 
sAMFga bog’liq va sGMFga bog’liq bo’lib, ular o’zlarining siklik nukleotidlarini 
sintezlaydi. 

---

234 
sAMF-proteinkinazalar to’rtta subbirlikdan tashkil topgan: ikkitasi R-
regulyator bo’lib, ular bilan siklik nukleotidlar bog’lanadi va ikkitasi C-katalitik. 
sAMF R-subbirlikka bog’lanib, tetramerni dissotsiyalaydi; bunda C-subbirlik 
dimer holatida birlashadi va proteinkinazaning faol shakli hisoblanadi. 
Faollashgan proteinkinaza oqsillarning fosforlanishiga olib keladi:
Proteinkinaza 
Oqsil + ATF
Fosfoproteid + ADF 
Turli xil proteinkinazalar har xil oqsillarni fosforillaydi. 
Siklik nukleotidlarning biokimyoviy jarayonlarga ta’siri qanday to`xtaydi? 
Bu maqsadda maxsus fermentlar bo`lib, ular siklik nukleotidlarning o`zini va 
ularning ta’sirida hosil bo`lgan fosfoproteidlarni parchalaydi. Siklik nukleotidlar 
gidrolizi fosfodiesterazalar orqali amalga oshadi: 
+ H
2
0 
3΄,5΄-AMF (yoki 3΄,5΄- GMF) 5΄- AMF (yoki 5΄- GMF) 
fosfodiesteraza 
Hosil bo`lgan oddiy AMF va GMF proteinkinazani faollash qobiliyatiga ega 
emas. Hujayrada fosfodiesterazadan tashqari fosfoproteidfosfataza ham mavjud
bo`lib, fosfoproteidni quyidagicha parchalaydi 
Fosfoproteid + H
2
0 
oqsil + H
3
PO
4
Ikkala ferment ham – fosfodiesteraza va fosfoproteidfosfataza – hujayra 
tashqi regulyatorlari ta’sirida modda almashinuvining o`zgarishini to`xtatadi. 
Proteinkinazalarga misol tariqasida glikogen parchalanishini faollantiruvchi 
mushak glikogenfosforilazasini faollanish mexanizmi va boshqarilishi batafsil 
o`rganilgan. Uning ikki shakli tafovut etiladi: katalitik faol fosforilaza a va faol 
bo`lmagan fosforilaza b. Ikkala fosforilaza ham ikkita bir xil subbirlikdan tashkil 
topgan bo`lib, fosforillanish-defosforillanish jarayonida, ya’ni faollanish va 
faolsizlanishga uchraydi. 
Ca
2+
ionlari vositasida modda almashinuvining boshqarilish mexanizmi. 
Boshqa vositachilardan farqli ravishda Ca
2+
ionlari o`zgara olmaydi, shu sababli 
tashqi stimulga javob beradigan membrananing kaltsiyli signal sistemalari Ca
2+
ning faqatgina sitoplazmaga kirishini o`zgartira oladi. Ca
2+
ning hujayra ichidagi 
miqdori juda kam – 10
-7
mol/l, hujayra tashqarisida esa 10
-3
mol/l. Ca
2+
ionlari 
tashqi muhitdan membranadagi ikkita “kaltsiyli kanallar” orqali kiradi. Ca
2+
ionlarining oqimi hujayra membranasidagi Ca
2+ 
-ATF aza orqali boshqariladi, u 
ATF energiyasi hisobiga Ca
2+
ni Na
+
o`rniga sitoplazmadan tashqi muhitga itarib 
chiqaradi. Hujayra ichida Ca
2+
mitoxondriya matriksida, mushak to`qimalarida 
sarkoplazmatik retikulumda to`planadi. 
Tashqi muhitdan kirgan yoki turli xil stimullar ta’sirida hujayra ichki 
deposida to`plangan kaltsiy sitoplazmaning regulyator vazifasini bajaruvchi Ca 
bog`lovchi oqsillari bilan ta’sirlashadi. Bunday Ca-bog`lovchi oqsil kalmodulindir 
(KM). Ca
2+
∙KM kompleksi turli xil fermentlar faolligini o`zgartiradi (modullaydi) 
va hujayraning biokimyoviy funktsiyalarini o`zgarishiga olib keladi (shuning 

---

235 
uchun kalmodullin nomi berilgan). Umuman Ca
2+
vositasida boshqarilish taxminan 
quyidagi sxema bo`yicha boradi: 
hujayra tashqi omili → membrana retseptori → signalli kaltsiy sistemasi 
(Ca
2+
- ATFazalar) → kaltsiyning sitoplazmaga kirishi → Ca
2+
∙KM regulyator 
kompleksining hosil bo`lishi → ferment faolligining o`zgarishi → hujayra 
funktsiyasining o`zgarishi. 
Siklik nukleotidlarga ta’sir etuvchi tabiiy moddalar (fosfolipid hosilalari)dan 
tashqari fosfodiesterazali dori preparatlari ham ta’sir ko`rsatishi mumkin. 
Fosfodiesterazalarning aktivatorlari bu gormon va mediatorlarning ta’sirini 
pasaytiradi. Tibbiyotda bu imkoniyatdan foydalangan holda fosfodiesterazaning 
ingibitorlari qo`llaniladi. Ularga kofein, teofillin, teobromin, eufillin kiradi. Bu 
preparatlar sAMF ning, trental esa sGMF ni hosil bo`lishini oshiradi. 
Sitozolli ta’sir mexanizmi. Sitozolli ta’sir etish plazmatik membrananing 
lipid qavati orqali o`ta oladigan gormonlar uchun xos bo`lib, ular fizik-kimyoviy 
xossalariga ko`ra lipofil moddalar, masalan, steroid gormonlar uchun xos bo`ladi. 
Sitozolli gormonlar hujayra ichiga o’tib sitozoldagi retseptorlar bilan 
kompleks hosil qiladi. Retseptorlar bilan gormon kompleks holatida hujayradagi 
fermentlar miqdorini boshqarib, yadro xromosomasidagi gen faolligiga tanlab 
ta’sir ko’rsatadi va shu bilan hujayradagi modda almashinuvi hamda funktsiyasini 
o’zgartiradi. Hujayra ichiga kirgan gormon fermentlar miqdorining boshqarilish 
mexanizmida o’zi ishtirok etgani uchun membrana- hujayra ichki ta’sirdan farqli 
ravishda bevosita yo’l hisoblanadi. 
Steroid gormonlar va yodtironinlar hujayra membranasidan o’tib sitozol 
retseptorlari bilan bog’lanadi va ular orqali hujayra metabolizmiga regulyatorlik 
ta’sirini o’tkazadi. 
Gormon-retseptor 
birlamchi 
kompleksi 
sitoplazmaga 
sitoretseptori 
molekulasining qayta qurilishi natijasida faollanadi. Gormon- retseptor kompleksi 
“faollangan” ko’rinishida yadro membranasi orqali yadro xromosomalariga kira 
oladi va ular bilan ta’sirlashadi. Gormon- retseptor kompleksi xromatinning 
regulyator oqsillari (gistonlar, giston bo’lmagan oqsillar) yoki DNK bilan 
bog’lanib, hujayra bo’linishini yoki bo’linmaydigan hujayralarda “o’zlarining” 
genlarini transkripsiyasini va spetsifik oqsillarining sintezini boshqaradi. Har bir 
gormonning spetsifik ta’siri shu bilan aniqlanadi. 
Steroid gormonlar faqat xromosomadagi genlarning faolligiga ta’sir etar 
ekan, ular uchun hujayraning o’sishi va differentsiyalanishi, ya’ni organizmning 
rivojlanishi xos bo’ladi.