Jo`rayeva A

9 - ma’ruza mavzusi: Nuklein kislotalar, tuzilishi va vazifalari. Nuklein 
kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari. 
Reja: 
9.1. Nuklein kislotalarni o`rganish tarixi va ularning umumiy tavsifi. 
9.2. Nuklein kislota komponentlari. 
9.3. Nuklein kislotalarning tuzilish darajalari. 
9.4. Nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari. 
9.5. Xromosomada DNK ning struktura tuzilishi (nukleosomalar). 
9.6. Nuklein kislotalar va organizmlar sistematikasi. 
 
9.1. Nuklein kislotalarni o`rganish tarixi va ularning umumiy tavsifi. 
Nuklein kislotalar yangi bir biologik modda sifatida 1868 yili shveytsariyalik 
biolog olim Fridrix Misher tomonidan kashf etilgan edi. U yiringni tashkil 
qiladigan qon elementlari – leykotsitlar yadrosidan fosforga boy noma’lum 
birikmani ajratib olib, unga “nuklein” nomini beradi. Keyinroq bu modda kislota 
xossasiga ega bo`lgani uchun “nuklein kislota” deb ataldi. 1891 yilda nemis olimi 
Kossel bu moddalarni gidroliz qilib, ular 3 xil komponentdan: purin va pirimidinlar 
qatoriga kiradigan geterotsiklik azotli asoslar, uglevod va fosfat kislotadan tashkil 
topganligini aniqladi. Shuningdek, u kislotalarning 2 turi mavjudligini ko`rsatdi. 
Ular keyinroq tarkibiga kiradigan uglevod komponenti – pentozaning riboza yoki 
dezoksiriboza bo`lishiga qarab ribonuklein kislota(RNK) va dezoksiribonuklein 
kislota(DNK) nomini oldi.
Mononukleotidlardan tashkil topgan va zanjirda 3¹5¹ - fosfodiefir bog`lari 
yordamida bog`langan yuqori molekulyar moddalarga nuklein kislotalar yoki 
polinukleotidlar deyiladi.
Hujayra tarkibidagi DNK va RNKning umumiy miqdori uning funktsional 
holatiga bog`liq bo`ladi. Masalan, urug` hujayralari (spermatozoidlar)da DNK 
hujayra quruq massasining 60% ini, ko`pchilik hujayralarda 1-10, muskullarda esa 
0,2 % bo`ladi. PNK ning miqdori esa odatda, DNK ga nisbatan 5-10 marta ko`proq 
bo`ladi. Jigar, oshqozon osti bezi, embrional to`qimalar kabi faol ravishda oqsil 
sintezlovchi to`qimalarda RNK/DNK nisbati 4 dan 10 gacha bo`ladi. 
Yadrosi shakllanmagan bakteriya hujayralari (prokariotlar) da DNK 
molekulasi sitoplazmaning maxsus zonasida – nukleoidda joylashgan bo`ladi. Agar 
u bakteriyaning hujayra membranasi bilan bog`langan bo`lsa, mezosoma deb 
aytiladi. Kichik o`lchamli DNK bo`laklari bunday xromosomali zonadan 
tashqarida joylashgan bo`lib, bakteriyalarda bunday qismlar plazmidalar deyiladi. 
Yadrosi to`la shakllangan hujayralar (eukariotlar) da DNK yadro bilan 
yadrocha oralig`ida – xromosomalar tarkibida hamda yadrodan tashqari
organoidlar (mitoxondriya va xloroplastlar)da bo`ladi. Hujayraning taxminan
1-3 % DNK si yadrodan tashqariga, qolgan qismi esa yadro ichida taqsimlangan 
bo`ladi. DNK dan farqli ravishda RNK hujayrada tekisroq taqsimlangan. Bu esa 
RNK ning vazifasi turli-tuman ekanligi bilan bog`liq. Yuksak tuzilgan organizm 
hujayrasida hamma RNK ning 11 % i yadroda, 15 % i mitoxondriyada, 50 % i 
ribosomada va 24 % i gialoplazmada joylashgan bo`ladi. 

---

76 
DNK ning molekulyar massasi tirik organizmning murakkablik darajasiga 
bog`liq. 
Odam 
va 
boshqa 
yuksak 
organizmlarning 
hujayralaridagi
xromosomalarda DNK giston va giston bo`lmagan oqsillar bilan bog`langan 
bo`ladi. Bunday komplekslar dezoksiribonukleoproteidlar (DNP) deyiladi. 
RNK ning DNK ga nisbatan molekula massasi ancha kichik. Bajaradigan 
vazifasi, molekula og`irligi va nukleotidlar tarkibiga qarab RNK ning quyidagi 
asosiy turlari farq qilinadi: informatsion yoki matritsali (mRNK), transport (tRNK) 
va ribosoma (rRNK).