Jo`rayeva A

9.2. Nuklein kislota komponentlari. 
Ajratib olingan va tozalangan DNK 
va RNK maxsus sharoitda kislota (DNK) va ishqor (RNK) bilan gidrolizlanadi; 
ko`pincha gidroliz polinukleotidlardagi fosfodiefir bog`larini uzadigan maxsus 
fermentlar – nukleazalar ishtirokida boradi. Nuklein kislotalarning fosfodiefir 
bog`lari gidroliz qilinganda ularning struktura monomerlari – azotli asos, pentoza 
va fosfat kislota qoldiqlaridan iborat mononukleotidlar ajralib chiqadi. 
Azotli asoslar. 
Nuklein kislotalarning azotli asoslari kimyoviy tuzilishiga 
ko`ra 2 guruhga – purin va pirimidinli guruhlarga bo`linadi. Ularning orasida 
asosiy va siyrak (minor) purin va pirimidinli asoslar mavjud. Eng muhim purinli 
asoslarga adenin va guanin; pirimidinliga esa – sitozin, uratsil va timin kiradi. 
DNK tarkibiga A,G,S,T; RNK tarkibiga esa timindan boshqa shu asoslarning 
hammasi va uratsil kiradi. Minor asoslar asosan tRNK va rRNK da uchraydi. 
Ularga qo`shimcha metillangan purin va pirimidinli asoslar kiradi. 
Nukleozidlar. 
Azotli asosning pentoza bilan birikishidan hosil bo`lgan 
moddaga nukleozid deb aytiladi. Nukleozidlar N-glikozidlarga mansub. Ularda 
pentozaning C-1 atomi purinning N-3 yoki pirimidinning N-1 atomi bilan 
bog`langan. Pentoza turiga qarab 2 xil nukleozidlar – tarkibida 2-dezoksiriboza 
bo`lgan dezoksiribonukleozidlar va tarkibida riboza bo`lgan ribonukleozidlar 
farqlanadi. Dezoksiribonukleozidlar faqat DNK ga; ribonukleozidlar esa faqat 
RNK ga kiradi. Pirimidin va purinli nukleozidlar o`ziga mos azotli asoslar tutadi. 
Nukleotidlar. 
Nukleozidlarning fosfat kislota qoldig`i bilan birikishidan
nukleotidlar hosil bo`ladi, ya’ni nukleotid tarkibiga azot asosi, uglevod qoldig`i va 
fosfat kislota kiradi. Bu tartib (A-U-F) dagi nukleotid 2 xil gidroliz qilish bilan 
aniq tasdiqlanishi mumkin. Birinchi gidrolizda uglevod bilan fosfat kislota orasida 
bog` uzilib, azot asosi va uglevoddan iborat glikozid (nukleozid) hosil bo`ladi. 
Ikkinchi tur gidrolizda azot asosi erkin holda ajralib, uglevod bilan fosfat 
kislotadan iborat monosaxarid-fosfat hosil bo`ladi. Demak, nukleotid 
molekulasida uglevod o`rtada joylashgan.
Pentoza halqasida fosfat turlicha birikishi mumkin: ribonukleotidlarda 2¹, 3¹, 
5¹ va dezoksiribonukleotidlarda - 3¹, 5¹ holatlarda bo`ladi. Hujayradagi erkin 
nukleotidlar fosfatni 5¹ holatda biriktirgan bo`ladi. Nukleozid - 5¹-fosfatlar nuklein 
kislotalarning biologik sintezida ishtirok etadi va ularning parchalanishidan hosil 
bo`ladi. Nukleozid - 5¹-fosfatlar yoki mononukleotidlar ularga mos keluvchi 
nukleozidlarning unumlari bo`lgani uchun asosiy va siyrak ribomononukleotidlar 
va dezoksiribomononukleotidlar farq qilinadi. Mononukleotidlarning fosfatli 
uchiga 
qo`shimcha 
fosfatlarning 
birikishi 
hisobiga 
uzayishidan 

---

77 
nukleozidpolifosfatlar hosil bo`ladi: adenozin 5¹-trifosfat (ATF). Hujayrada 
ko`proq nukleoziddifosfatlar va nukleozidtrifosfatlar uchraydi. 
Siklik nukleotidlar nukleotidlarning unumlari bo`lib, hujayra ichidagi 
moddalar almashinuvining universal regulyatorlari hisoblanadi (3¹, 5¹ - AMF va
3¹, 5¹ - GMF). Nukleotidlar unumlarining katta guruhi turli fermentlarning 
kofermentlari bo`lib xizmat qiladi.