Jo`rayeva A

9.5. Xromosomada DNK ning struktura tuzilishi (nukleosomalar). 
Yuksak tuzilgan organizmlarda DNK xromosomalarda joylashgan bo`ladi.
Xromosomalar turli shakllarda bo`lib, murakkab struktura tuzilishiga ega. Har bir 
xromosomada DNK ning bitta gigant molekulasi joylashgan, uning molekulyar 
og`irligi taxminan 10¹¹, uzunligi bir necha sm atrofida bo`ladi va xromatinning 
asosini tashkil etadi.
Xromatin molekuladan yuqori tuzilgan strukturaga ega bo`lib, unda qo`sh 
zanjirli DNK molekulasi oqsil, kam miqdordagi RNK va anorganik moddalar bilan 
murakkab kompleks hosil qiladi. Xromatin tarkibidagi komponentlar nisbati 

---

83 
foizlarda quyidagicha bo`ladi: DNK 30-45, gistonlar 30-50, giston bo`lmagan 
oqsillar 4-33 va RNK 1,5-10. 
Xromatinning asosiy qismi faol emas, uning tarkibida zich taxlangan DNK 
joylashgan. Faol xromatin turli xil hujayralarda 2-11 % ni tashkil etadi. Bosh miya 
hujayralarida uning miqdori ko`proq – 10-11%, jigarda – 3-4 % va buyrakda – 2-
3%. 
Elektron mikroskopda xromatin munchoq shaklida ko`rinadi: uning sharga 
o`xshash kengaygan qismlari 10 nm atrofida bo`lib, ipsimon qismlari bilan bir-
biridan ajralgan bo`ladi. Bunday sharsimon kengaygan joylari nukleosomalar deb 
ataladi. Har bir nukleosoma qo`sh spiralli DNK parchasi bo`lib, uzunligi 140 juft 
nukleotid va 8 molekula giston (H
2a
, H
2b
, H
3
, H
4
) ga teng. Har bir nukleosomada 4 
turdagi gistonlarning har biridan ikki molekuladan joylashgan. Qo`sh spiralning 
ipsimon qismlari 30-60 juft asosdan iborat bo`lib, H
1
gistoni bilan bog`langan 
hamda turli xil hujayralarda uning uzunligi har xil bo`ladi. Odam DNK si 
molekulalarining uzunligi santimetrlar bilan o`lchansa 3-5 sm atrofida bo`ladi, 
xromosomaning uzunligi atigi bir necha nanometr keladi. Demak, xromosomada 
joylashgan DNK juda qisqargan bo`ladi. 
Nukleosomada DNK ning taxlanish darajasi beshga teng, ya’ni uning 
uzunligi 5 martaga qisqaradi. Taxminan 90 % DNK nukleosoma tarkibiga, qolgan 
qismi esa ipsimon qismiga to`g`ri keladi. Nukleosomalar “tinch” turgan xromatin, 
ipsimon qismi esa faol xromatin parchalaridir.
Nukleosomalar yoyilishi va to`g`ri shaklga o`tishi mumkin. Yoyilgan 
nukleosomalar faol xromatinga aylanadi. Bunda bajaradigan vazifaning
strukturaga bog`liqligi yaqqol namoyon bo`ladi. Globulyar nukleosomalar 
tarkibida qancha ko`p xromatin bo`lsa, u shuncha faollashmagan bo`ladi.