Jobası: Kirisiw Jumıstıń maqseti hám wazıypaları Temanıń izertleniw jaǵdayı Tiykarǵı bólim I bap. T. Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzalardıń qollanılıwı

2.2. Kórkem shıǵarmalarda qaratpa aǵzalardıń stillik

qollanılıwı

Ádebiy shıǵarmanıń tiliniń kórkemligin úyrengende onıń kórkemlik formalarınıń barlıq tarepleri emes, al tek kórkem obraz ushın dóretiwshi tarepinen paydalanılǵan til quralları izertlenedi,¹² yagnıy shıǵarmanıń jeke obrazlıq qurılısın jasawda shayırdıń til qurallarınan qalay paydalanǵanlıǵı anıqlanadı.

A.I.Efimov kórkem shıǵarma tilin izertlewdiń tiykarǵı maqsetlerin tómendegishe belgileydi: ádebiy shıǵarma tiliniń tiykarın hám ózine tán ózgesheliklerin ashıp kórsetiw, obrazlı-ekspressivlik tildiń áhmiyetli sapalıq belgilerin sıpatlaw, kórkem sóz dóretiwshilik nızamlıqların belgilew.¹³ Usıǵan saykes ol kórkem sóz jasawdıń quralların hám usılların ashıp beriwge hám sıpatlawǵa bayanıslı maselelerdi kórsetken.

Qaraqalpaq til biliminde kórkem shıǵarma tilin izertlew maseleleri boymsha izertlewler az. Bul maseleniń kóplegen tarepleri ele arnawlı izertlewlerdi talap etedi.

Kórkem shıǵarmanıń tili de basqa stiller sıyaqlı adebiy tildin normalarına, fonetikalıq hám grammatikalıq mzamlılıqlarına bagmadı, biraq adebiy normadan ol óziniń emocional-ekspressivliligi menen, kórkemlew quralları menen ózgeshelenedi, onda shayırdıń jeke sóz tańlaw hám sóz qollanıw sheberligi kórinedi. Obrazlılıq ushın shayır sózlerdi ádettegiden basqasha awıspalı mánilerde qollanadı.

Kórkem adebiyat kommunikativlik hám estetikalıq xızmet atqaradı. Sol ushın da kórkem adebiy stildin qollanıw shegarası júda keń bolıp, barlıq stillik mumkinshiliklerden barınsha paydalanıp, adebiy til normalarınan da shıǵıwı mumkin.

Kórkem adebiyat jamiyetlik funkciyasi kózqarastan qaraǵanda óziniń estetikalıq tásir etiwi menen ayirilip turadı. Funcsional stiller tarawmda turmıstıń barlıq tarepin qamtıy alatuǵın stil kórkem adebiyat stili bolıp tabıladı. Ol óziniń obrazlılıǵı, emocionallıq jalpi túsinikliligi, xati tilinen shıǵarmanm ideyasına, janrlıq ózgesheligine, qurılısına, estetikalıq talaplarına sáykes tvorchestvolıq jaqtan durıs paydalanıw zárúrrligi menen xarakterlenedi.¹⁴

Tildiń súwetlew quralları-sózlerdegi stilistikalıq boyawlar, morfologiyalıq formalardıń hám sintaksislik konstrukciyalardıń ekspressivlik ózgeshelikleri tekstte bolek-bolek emes, al birigip shıǵarmanıń kórkemligin keltirip shıǵaradı, mazmundi obrazlı etip kórsetedi. Sonlıqtan shıǵarmanıń tilindegi obrazlılıqqa iye bolǵan barlıq elementler qatar, ten birge analizleniwi kerek.

Kórkem shıǵarmannıń tilin izertlegende jazıwshı yamasa shayırdıń sol shıǵarmada tildin kórkemlew quralların qalay qollanǵanlıǵı, kórkem obraz jasaw ushın sózlerden, sóz formalarınan, sintaksislik konstruktsiyalardan qalay paydalanǵanlıǵı, oniń jeke sóz qollanılıw sheberligi, stili anıqlanıwı kerek. Sol waqıtta ǵana dóretiwshiniń til ózgeshelikleri, jekke stili, kórkem shıǵarma tiliniń ózgeshelikleri aship kórsetiledi.

Kórkem shıǵarmalarda qaratpa aǵzalardıń stillik qollanılıwi ózine tan kúshli stilistikalıq ózgeshelikke iye bolıp keliwi menen ajıralıp turadı. Qaratpalar adamǵa estetikalıq tásir etiw kúshine iye bolıp,ol arqalı kórkem sóz sheberi bizdi qorshaǵan dunyam obrazli hám kórkem etip kórsetedi.Shıǵarmalardıń tilin talqilap qarasaq qaratpalardıń stilistikalıq figuralar keń qollanılǵanlıǵın kóremiz. «Qaratpalar sóylewshiniń sózi qaratilǵan, adam janlı hám jansız predmetlerdi bildiriwine qaray kúshli stilistik qural esaplanadı. Qaratpalar sóylewshiniń tıńlawshıǵa qatnasın kórsetip, baha xarkteristikasına (unamlı, unamsız neytral, koterinki) iye boladı» ¹⁵.

Kórkem shıǵarmalarda qaratpalar har bir sózdin óz mánisine saykes hám stillik jaqtan uylesip qollanılǵan. Qalegen sóz óziniń mánisine, stillik ózgesheliklerine, ekspressivlik hám emocionallıq boyawlarına iye bolıwı, qollanılıwmda esapqa alindi. Qaratpalardı da stillik maqsette durıs qollana alıw maqsetke muwapiq boladı.

Kórkem adebiyat stilinde bahalaw sıpatın beriwshi qaratpa aǵzalar emocional - ekspressivlik boyawlarǵa iye bolıw menen tek sózdi sıpatlap qoymay, onı xarakterlep, oǵan qatnasın bildirip keledi. Bul qatnaslar har qıyli bolıp kelgenlikten biz olardı unamlı mánidegi hám unamsız mánidegi qaratpalar dep bolıp qarawdi maqul kórdik.

Unamlı mánidegi qaratpalar

Qaraqalpaq tilinde, ásirese kórkem shıǵarmada sózler har qıyli mánide, har turli usılda qollanıladı. Har bir shayırdıń jaziwshmm sóz tanlawmda onm individualligi, jeke stili, obraz jasaw sheberligi kórinip, ayriqshalanıp turadı. Kórkem shıǵarmalardaǵı qaratpalardıń derlik kópshilik bolegin unamlı mánidegi qaratpalar quraydi. Unamlı mánidegi qaratpalar kobinese erkelew, hurmet, doslıq, tatıwlıq, tuwisqanlıq, jaqmlıq emotsiyaların bildirip keledi.

Mısalı:

- Bul zarlawdı qaydan taptıń, bayǵusım,

Sayrap turǵan búlbúliń de, qay qusıń?... (“Mıń jıllarǵı uslıqır júrek sırların...” 55-bet).

“Alıp qashıp májbúr etti xorlıqqa”,

Deseń, sulıw, qutılasań ólimnen (“Pák muhabbat”, 61-bet)

Usındaydı aytısadı xalayıq,

Shayır doslar, júriń birge barayıq (“Moynaqta, 71-bet)

Mine, bul mısallardaǵı unamlı qaratpalar tartim affiksin qabıl etip, usı affiks arqalı sıpatlawshı adamnm sóylewshige qatnaslı, jaqm, tiyisli ekenligin kórsetiw arqalı stillik jaqtan suysiniw mánisin bildirip kelgen.

Erkelew, hurmet kibi mániler, tartim affikslerinen basqa jaqmlıq mánisin bildiretuǵın sózler aldıńda yamasa keynińde emocionallıqqa iye bolǵan «jan» sózin, erkeletiwshi «jan» affiksin hám eke elementin shayır stillik jaqtan sheber Qarsılıq etpe, al sonı, janım,

Sıylıǵım bolsın, qoldaǵı barım (“Ushırasıw”, 9-bet)

LYusupov doslıq, tatıwlıq mánidegi qaratpalardı stillik jaqtan epshillik, lqshámlıq penen paydalanǵan. Bunday qaratpalar da erkelew, hurmet, sipayilıq emotsiyaların beredi. Mısalı:

Tilewbergen shayır jora, harma, - dep,

Gey bir doslar sorasadı jaǵdaydı. (“Gáwhár júrek”, 54-bet)

Qaratpa wazıypasındaǵı atlıq yamasa atlıqlasqan sózlerge atribut qosilip, bir neshe qaratpa aǵzalar dizbeklesip, stillik jaqtan ekspressivlik tareplenip, sıpatlanıp kelgen.

Shayır bul qaratpalardı solaymsha atributsiz da beriwine boladı. Biraq, ol oqiwshiǵatásirlirekjetiwi ushın kórkemtiirde shirayh siiwretlengen.

Sonday-aq, birgelikli qaratpalardı shayır shıǵarmalarında stillik jaqtan qollanılıwi birinshi tiykargi qaratpam tolıqtıńp ekspressivlik emotsiyaǵa, boyawǵa iye bolıp kelgen. Mısalı:

Bir saparı qorshap aldı kóp jeńge,

Shayır qáynim, erkekten men kemmen be? (“Moynaqta”, 71-bet)

Bunday konstrukciyalı gáplerde birgelkili aǵzalar hám uhwmalasitinwshi qaratpa aǵzalar retinde qollanılıp kelgen. Shayır shıǵarmalarında oǵada kúshli emocional-eksperessivlik mánidegi qaratpalardı ushıratıwǵa boladı.

Mine, bular shayır shıǵarmalarında qollanılǵan sózlerdi sıpatlawshı unamlı mánidegi qaratpalar bolıp tabıladı.