Jobası: Kirisiw Jumıstıń maqseti hám wazıypaları Temanıń izertleniw jaǵdayı Tiykarǵı bólim I bap. T. Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzalardıń qollanılıwı

2.3. T.Jumamuratov shıǵarmalarında ritorikalıq qaratpalardıń qollanılıw ózgeshelikleri

Ritorikalıq qaratpa adam yamasa basqa da predmetlerge qarata aytılǵan qaratpa arqalı olarǵa sıpatlama berilip, avtordıń qatnasın bildiriliwi bolıp esaplanadı.

Shayır T.Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzalar qollanılıwı bir qatar ózgeshelikke iye. Biz bunı qaratpalardıń bildiriliwi arqalı kórip shıǵamız.

Súwretlew procesinde shayır, kóbinese oqıwshı, personaj, predmet, waqıya-hádiyselerge qatnas jasaw maqsetinde qaratpalardı qollanadı. Ritorikalıq qaratpada mazmun, pikir dialogta qatnaspaǵan, qatnasıwı múmkin bolmaǵan obyektke qaratılǵan boladı. bunda súwretlew obyektine itibardı kúsheytiw kózde tutıladı. Ritorikalıq qaratpa (grekshe – rhetor – orator) adam yamasa basqa da predmetlerge qarata aytılǵan qaratpa arqalı olarǵa sıpatlama berilip, avtordıń qatnasınıń bildiriliwi¹⁶. Mısalı:

Qaharmanlıq dańqı jayılǵan kópke,

Gúreste sınalǵan erseń, Tórtkúlim!

Ritorikalıq qaratpa aǵzalar sóylewshiniń ár qıylı emocionallıq qatnasların bildirip keliwi menen de jay qaratpa aǵzalardan ózgeshelinip turadı. Ritorikalı qaratpalarda tiykarǵı dıqqat bir obyektke qaratılmastan ulıwma mánide de aytılıwı múmkin. T.Jumamuratov shıǵarmalarında da ritorikalıq qaratpalar jiyi ushırasadı. Olardıń morfologiyalıq bildiriliwi de túrlishe. Ritorikalıq qaratpa aǵza belgili bir adamǵa qarata da yaki ulıwmalıq insaniyatqa qarata da aytıla beriwi múmkin:

Qaraqalpaq, ózbek, túrkmen jerine,

Dańqıń kóterilip yoshtıń, Ayımxan (“Ayımxan”)

Keltirilgen mısalda Ayımxan sózi ritorikalıq qaratpa mánisinde kelgen bolıp, ol jay qaratpa aǵzadan parıq qıladı. Sebebi onda shayır Ayımxan sózi arqalı tıńlawshını jay qaratıw, dıqqat awdarıw mánisinde emes, al onı maqtaw, oǵn degen shayır ruwxındaǵı sezimlerdi bildiriw, marapatlaw bolıp tabıladı.

Ritorikalıq qaratpa aǵzalar bir adamǵa qatnaslı bolmay, ulıwmalıq mánide keliwi múmkin:

Áy adamzat, adamzat,

Jasasańshı paraxat! (“Adamzat” Tolqında )

Bunda adamzat sózi ulıwma insaniyatqa qarata aytılǵan úndew, shaqırıq mazmunińda jumsalǵan. Jáne de ritorikalıq qaratpa aǵzalar ólgen adamlarǵa yaki shaqırıqtı esitiwi múmkin bolmaǵan adamlarǵa qarata da aytılıwı múmkin. Mısalı:

Djonson taqsır, oylanbaǵan tóreseń,

Qáyter ediń, pıt-shıt bolsa terezeń. (“Biziń uran” Tolqında)

Ritorikalıq qaratpalar jer-suw atamalarına, qala atlarına da qarata qollanıla beredi:

Sálem, Tashkent, mehribanlı bas qalam,

Jer júzine dańq kótergen astanam. (“Tashkent”)
Oyım sol: “Búgin keldim ǵoy, Qırım,

Kórmegen edim jerińdi burın. (“Ushırasıw”)

Keltirilgen mısallardaǵı Tashkent, Qırım sózleri ritorikalıq qaratpa xızmetinde kelip, avtordıń emocional sezim-tuyǵıların bildirgen. Bunda qaratpalar morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan menshikli atlıqlardan bolǵan.

Kelgen miyman ketpes seni maqtamay,

Sonıńday gózzalsań, húrseń, Tórtkúlim. (“Tórtkúlim”)

Qaratawım, yoshtı qózǵaysań,

Sáwkeleli sulıw qızdaysań. (“Qarataw” Tolqında)

Keltirilgen mısallardaǵı Qaratawım, Tórtkúlim sózlerine tartım jalǵawınıń jalǵanıwı arqalı qaratpalardıń tásirsheńligi ele de artqan. Sebebi shayır tartım jalǵawların jalǵap qollanıwı nátiyjesinde lirikalıq qaharmannıń atı atalǵan orınlarǵa súyispenshilik sezimleriniń joqarı ekenligi kórsetilgen.

Jáne de ritorikalıq qaratpalar ǵalabalıq atlıqlar arqalı da bildiriledi:

Tartınba, teńiz, solqılda,

Lázzet aldım kúshińnen. (“Tolqında”)

Ritorikalıq qaratpalar tuwısqanlıq, jaqınlıqtı bildiriwshi sózler arqalı bildiriliwi múmkin. Mısalı:

Otaǵası, boldı qolay,

Mine, sizge jańalıq! (“Táshimniń talabı”)

Joqarıda keltirilgen mısallardıń barlıǵı dara túrde jumsalǵan qaratpalar bolsa, bunnan basqa ritorikalıq qaratpalar bir neshe sózlerden ibarat bolıp, keńeyip te kele beredi:

Eńbek etken eli ushın,

Áy qádirdan doslar, harma! (“Kúsh tolqını”)
Ázelden atayı zor shabandózsań,

Jasay ber, ataqlı palwan Kegeyli. (“Kegeyli”)

Keltirilgen mısallarda ritorikalıq qaratpalar óz anıqlawıshlarına iye bolıp keńeyip jumsalǵan. Bul arqalı pikirdiń tásirsheńligi jáne de artqanlıǵın kóriwimizge boladı.

Demek, T.Jumamuratov shıǵarmalarında ritorikalıq qaratplar pikirdiń dál hám tásirli beriliwinde ayrıqsha xızmet atqarǵan.

Taw artında úsh-túrt jılım maylaǵan,

Shayır qurdas, aytpaysań ba harmasın?

(T.J. Aralǵa keldim oralıp “Teńiz jaǵasında” 73-bet)

Shayır dóretpelerinde usı sıyaqlı soraw-buyrıqtı bildiriwshi gápler kóplep qollanılǵan. Usı sıyaqlı gáplerdiń qollanılıwı da shıǵarmanıń kórkemligin jáne de arttıradı.

Juwmaq

T.Jumamuratovtıń ádebiy miyrasları qaraqalpaq ádebiyatında ayrıqsha orındı iyeleydi. Bul jaǵday, birinshi gezekte, shayır dóretken ádebiy miyraslardıń poetikalıq tilinde kórinedi. Shayır óz zamanińıń jetik sóz sheberi bolıp, sol dáwirdegi qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikalıq, semantikalıq – stillik múmkinshiliklerin puxta ózlestirgen hám olardan sheberlik penen óz ornında paydalana bilgen shayır. Sonlıqtan T.Jumamuratovtıń hár bir dóretpesin oqıp otırıp, ondaǵı xalıqlıq bay til birden kózge túsedi. Shayır óz dáwiriniń sawatlı hám alǵır sóz sheberi sıpatında zamanǵa tán ádebiy tildi puxta bilgen. T.Jumamuratovtıń ádebiy dóretpeleriniń poetikalıq tiline baqlaw júritiwde onıń xalıqlıq til baylıqlarınan puxta paydalanǵanlıǵına, xalıqlıq til onıń dóretpeleriniń tiykarǵı quralı sıpatında xızmet atqarǵanlıǵı, hár qanday obrazlılıq, tásir etiwshilik sol til baylıqlarınıń sheber qollanılıwında ekenligin bayqaymız.

Hárqanday shıǵarmanıń shırayın shıǵaratuǵın onıń kórkem tili. Sonlıqtan da, kórkem shıǵarmalardıń tilin izertlew isi til biliminiń áhmiyetli máseleleriniń biri. Biz bul jumısımızda shayır T.Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵza xızmetinde jumsalǵan sózlerdiń qollanılıwın lingvistikalıq jaqtan tallaw jasadıq. Qaratpa aǵza xızmetinde jumsalıwshı sózlerdi analizlep qaraǵanda, onıń baylıǵı, tereń mánililigi, obrazlılıǵı, emocional-ekspressivlik qásiyeti jáne ráńbe-reń máni boyawları shayır shıǵarmalarında oqıwshıǵa estetikalıq tásir, ruwxıy azıq beriw menen birge, sóz qollawdaǵı úlken ustalıq, tapqırlıq, sóz saralawdaǵı hám zárúr jerinde sóz dóretiwdegi sheberlik nátiyjesinde júzege kelgeniń kóriwge boladı.

Shayır T.Jumamuratov shıǵarmalarında, mine, usı sıyaqlı ritorikalıq soraw gápler hár qıylı mánilerde jumsalıp, shayır poeziyasınıń kórkemligin jáne de arttırǵan.

Biz bul jumısımızda T.Jumamuratov shıǵarmalarında qollanılǵan qaratpa aǵzalardı analizley otırıp, jumsımızdı eki bapqa bólip qaradıq:

I bapta shayır T.Jumamuratov shıǵarmalarında qollanılǵan qaratpa aǵzlardıń ózine tán ózgesheligi sóz etilgen. Qaratpalar sóylewshiniń sózine qatnaslı adam yamasa basqa bir obyektlerdi bildiredi. Olar tiykarman, leksika-semantikalıq jaqtan adam yamasa adamǵa qatnaslı sózler, janlı hám jansız predmetler, tabiyat qubılıslarınıń atamalarına qatnaslı bolıp keledi. Usı sıyaqlı qaratpalar leksika-semantikalıq ózgesheliklerine qaray, adamǵa qatnaslı qaratpalar, janlı maqluqlarǵa qatnaslı qaratpalar, jansız predmet, tabiyat qubılıslarına qatnaslı qaratpalar bolıp bolinedi. Shayır T.Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzlardıń derlik barlıq túrlerin ushıratıwǵa boladı.

II bapta shayır shıǵarmalarında jumsalǵan qaratpa aǵzalardıń stillik ózgesheliklerine toqtap óttik. Kórkem shıǵarmalarda qaratpalar har bir sózdin óz mánisine saykes hám stillik jaqtan uylesip qollanılǵan. Qalegen sóz óziniń mánisine, stillik ózgesheliklerine, ekspressivlik hám emocionallıq boyawlarına iye bolıwı, qollanılıwmda esapqa alindi. Qaratpalardı da stillik maqsette durıs qollana alıw maqsetke muwapıq boladı. T.Jumamuratov shıǵarmalarında unamlı mánidegi hám unamsız mánidegi qaratpa aǵzlar ónimli jumsalǵan. Ásirese shayırdıń yumor-satiralıq shıǵarmalarında unamsız mánidegi qaratpa aǵzalar jiyi qollanılǵan.

Juwmaqlap aytqanda, shayır poeziyası óziniń kórkemligi menen ajıralıp turadı. Óytkeni T.Jumamuratov dóretpelerinde qaratpa aǵzalardı túrli mánilerde qollanǵan.