Jobası: Kirisiw Jumıstıń maqseti hám wazıypaları Temanıń izertleniw jaǵdayı Tiykarǵı bólim I bap. T. Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzalardıń qollanılıwı

Ǵafur aǵa, aman ba bala-shaǵa,

Bárimiz qızıǵamız tamshaǵa (“Ǵafur Ǵulamǵa”, 261-bet)

2. 
   Qaratpalardın gáptin aqırmda qollanılıwı.
   

Qaratpa aǵzalardıń gáp aqırmda keliw jaǵdaylarında avtor óz sózine áhmiyet berip sóyleydi hám sońınan tıńlawshını qaratadı. Mısalı:

Assalawma aleykum, Ǵafur aǵa,

Tashkentim Almatıdan jaqın, aǵa. (“Ǵafur Ǵulamǵa”, 261-bet)

Mine, bul mısallarda avtor dáslep aytpaqshı bolǵan pikirin birinshi orınǵa qoyıp, soń yaǵnıy gáp aqırında qaratpa aǵza qollanǵan. Sonday-aq, shayır shıǵarmalarında gápler dúzilisi jaǵınan qısqa bolıp, al qaratpalar bolsa qospalanıp yaki keńeyip kelse, qaratpalar emocional-eksperessivlik mánige iye bolǵan buyrıq, kóbinese, gáp aqırında kelgen jaǵdaylarda ushıratıwǵa boladı:

3. 
   Qaratpa aǵzalardıń gáptıń ortasında keliwi
   

Qaratpalardıń orın tartibiniń bul túri yaǵnıy, olardıń ortasında keliw jagdayı dáslepki gáptin basmda hám aqırında kelgen qaratpalarǵa qaraǵanda siyrek ushırasadı.

Avtor sóziniń kimge tiyisli ekenligin bildirgisi kelgen jaǵdayda, gáptin belgili

bir bólegi pitken orında óz tıńlawshısın dawamlaydi. Mısalı:

Háliń neshik, háy ishewik, qalaysań,

Óz úyile saldıń talay ılaysań. (Tórtlikler, 37-bet)

Túrkiy tillerdegi qaratpalardıń intonaciyasi sıyaqlı qaraqalpaq tilindegi qaratpa aǵzalar da basqa gáp aǵzalarınan intonaciyalıq ózgesheligi menen ayırılıp turadı.

Qaratpalar ayrıqsha shaqırıq, qaratıw intonaciyası menen ayırımlanıp aytıladı. Biraq bul intonaciya túrli darejede boladı.

Qaratpalardıń intonaciyası haqqmda ilimpazlar turli pikirler júritedi. Ózbek ilimpazlarınan A.Ǵulamov hám M.Asqarovalar qaratpalardıń intonaciyası haqqında «Hózirgi o’zbek adabiy tili» sintaksis kitabında: «Sóylewshiniń tıńlawshıǵa bolǵan emocionallıq, modallıq qatnasın bildiredi. Sonlıqtan bulardaǵı intonaciya kiris aǵzalardıń intonaciyası usap, kóterińki dawıs penen aytılmaydı”¹⁰- dep pikir bildiredi.

Al, G.A.Abdirahmanov qaratpalardıń intonaciyası haqqmda bahalı pikir aytadı: «Qaratpa intonaciyasınıń darejesi qaratpa arqal’ sıpatlanıp atırǵan mánige, tiykarǵı gáptiń xaraketerine (soraw, úndew, xabar gáp bolıwına), dúzilisine, ornına, avtordıń malim bir mazmundı ashıp beriw ahmiyetine baylanıslı boladı»¹¹.

Qaraqalpaq tilinde qaratpalardıń intonaciyası boymsha M.Dawletov: “Qaratpalardıń intonaciyası olardıń gáptegi ornma, qanday, sózlerden bolıw ózgesheligine, quramına, gáptin mánisine, avtordıń qaratpalardı qollanıw niyetine t.b. baylanıslı boladı”¹, - degen pikirdi bildiredi.

Qaratpalardıń basqa gáp aǵzalarına qaraǵanda intonaciyalıq ózgeshelikke iye bolıp keliwi koterinki dawis penen aytihwma baylanıslı dep oylaymiz. Sebebi, qaratpalar gáp aǵzaları menen grammatikalıq baylamsqa tuspeydi, al tek ǵana logikalıq baylamsi boladı. Qaratpalar gáptin mazmunma qaray, stillik ózgesheligine qaray turli intonaciya menen aytıladı.

Qaratpa aǵzalar gáptin qaysi jerinde kelmesin irkilis, pawza menen aytıladı. Gáplerdin ortasmda kelgen qaratpalar gáptegi ayinlip, eki jagma da utir qoyilip jaziladı.