Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

9.2. Diskreciyalıq bolmaǵan byudjet-saliq siyasat

Mámleket qárejetleri hám salıqlardıń muǵdarınıń ózgeriwi ayırım jaǵdaylarda avtomatik ráwishte ámelge asırıladı. Bunı biz birinshi sorawǵa kiritpegen yedik. Sebebi taza ishki ónimniń hár qanday dárejede bir muǵdardaǵı salıqlardıń (óndiriliwin) alınıwın kórip shıqqan yedik.
Barlıq túrdegi salıqlar hám taza ishki ónim muǵdarınıń ósiwi salıqlar túsimin kóbeytedi (taza salıq ulıwma salıqlar túsiminen mámlekettiń trasfert tólemleri ayırıp alǵanǵa teń). Taza ishki ónim muǵdarınıń ósip(artıp) barıwı menen individual dáramatlar salıqları, kárxanalar dáramat, payda salıqları, qosımsha qun salıǵı, akcizler muǵdarı artıp baradı. Sonday-aq kerisinshe taza ishki ónimniń muǵdarı kemeyse salıq túsimleri kemeyedi. Bul jerde transfert tólemleri qarama-qarsı qásiyetke iye. Sebebi ekonomikalıq ósim jaǵdayında jumıssızlarǵa tólenetuǵın pensiyalar, fermerlerge beriletuǵın subsidiyalar kemeyedi hám ekonomika kriziske ushıraǵanda bolsa, olar kóbeyedi.
9.3.-súwret

Berilgen 9.3-súwret bizge salıq sisteması qanday yetip turaqlılıqıtı arttırıwın túsintirip beriw múmkinshiligin beredi. Bul grafikte mámleket qárejetleri taza ishki ónim muǵdarı qanday bolıwına qaramastan mámleket tárepinen birdey belgilengen. Salıq túsimleri bolsa, taza ishki ónimniń muǵdarı menen sáykes ráwishte ósip baradı.

Taza ishki ónimniń muǵdarı hám salıq túsimleri arasındaǵı tuwrı baylanıs yeki jaǵdayda úlken áhmiyetke iye.
Birinshiden, salıqlar ekonomikanıń potencial satıp alıw qábiletin joǵaltıwı sanalsa, yekinshiden, turaqlılıq toчkası teoriyası boyınsha
ekonomika inflyaciyaǵa qarap baratırǵan bolsa, bunday salıq túsimleri muǵdarın arttırıw zárúr. Kerisinshe, ósim dárejesi kemeygen jaǵdaylarda salıq túsimlerin kemeytiriw kerek bolıp tabıladı.
Ornatılǵan turaqlılıqtı jánede keńirek anıqlaytuǵın bolsaq, ekonomikanıń kemeyiw jaǵdayıda mámleket byudjetiniń oń qaldıǵın kemeytiw (yamasa onıń dfcicitın arttırıw) hám inflyaciya jaǵdayında bolsa, oń qaldıqtı arttırıw (yamasa onıń deficitin kemeytiw) boyınsha alıp barılatuǵın hár túrli is ilajlarınan ibarat. Kórip ótkenimizdey is ilajlardan salıq sistemasınıń ózi usı wazıypalardıń birin atqaradı. Taza ishki ónim muǵdarı artqanda salıq túsimleri kóbeyedi. Kerisinshe, taza ishki ónimniń muǵdarı kemeygende bolsa, salıq túsimleri kemeyedi. 9.3-súwretten paydalanıp aytıp ótiwimiz múmkin, taza ishki ónim muǵdarınıń kem kólemi avtomatik ráwishte xoshametlewshi byudjet deficitiniń payda bolıwına túrtki boladı. Inflyaciya menen baylanıslı bolǵan jaǵdaydaǵı taza ishki ónimniń joqarı muǵdarı bolsa, avtomatik ráwishte irkip turıwshı byudjet artıqmashılıǵınıń payda bolıwına túrtki boladı.
Salıq sisteması menen támiyinlenip turǵan ornatılǵan turaqlılıq ekonomikalıq terbelislerin jumısartadı. Birak, ornatılǵan turaqlılıqlar teńsalmaqlı taza ishki ónimniń orınsız ózgeriwlerin dúzetip almaydı. Turaqlılıqlardıń isleytuǵını - ekonomikalıq terbelisleriniń tereńligin yamasa shegin sheklew.
Ornatılǵan turaqlılıq, yamasa salıq túsimlerin taza ishki ónimge proporcional tárizde ózgertiw, mámlekettiń fiskal siyasatınıń jaǵdayınıń kórsetkishi retinde haqıyqıy byudjet deficiti yamasa artıqmashılıǵı haqqında maǵlıwmatlardan paydalanıwdı táwekel qıladı. Máselen, ekonomika tolıq bántlik jaǵdayında Y₀ toчkasında jaylasqan, yaǵnıy, byudjet balanslaskan (9.3-súwret). Jıl dawamında tutınıw, investiciya hám taza eksport qárejetlerinde qısqarıw bolıp, ol taza ishki ónimniń kemeyiwine alıp kelinsin dep kórip ótsek. Máselen, mámleket hesh qanday diskreciyalıq fiskal ilajlar kóremeydi. Bunday jaǵdayda G hám T sızıqları ózgermeydi hám sol kórinisinde qaladı. Ekonomika Y₁ toчkasına jıljıp barıwı menen, salıq túsimleri kemeyedi hám mámlet qárejetleriniń muǵdarın ózgermey barıwı deficittı tuwdıradı. Bizge belgili, bul cikllı deficit, mámlekettiń ciklǵa qarsı fiskal ilajlarınıń nátiyjesi yemes, al ekonomikanıń tómenlep barıwı menen payda bolǵan fiskal biypárwallıqtıń qosımsha ónimi.
Bul jerde tiykarǵı túsinik sonnan ibarat, mámlekettiń fiskal jaǵdayı, ol salıqların hám qárejetlerin tuwrı jumısaǵanı haqqında otken jıllar boyınsha byudjet artıqmashalıǵı hám deficiti kórsetkishlerin bahalaǵanda (salıstırǵanda) hesh nárseni aytıp bolmaydı. Belgili byudjet artıqmashılıǵı hám deficiti qárejetler hám salıqlar boyınsha házirgi múmkin bolǵan sheshimlerdi kórsetiw menen sheklenbeydi, al teńsalmaqlı taza ishki ónimniń dárejesinde óz ishine aladı. Sonlıqtan, salıq túsimleri taza ishki ónimniń muǵdarına proporcional ózgeredi degen shárt qoyılsa, byudjet artıqmashılıǵı yamasa deficitiniń 1-shi hám 2-shi jılın salıstırǵanda tiykarǵı mashqala taza ishki ónimniń muǵdarınıń usı jıllarda bir birine tuwrı kelmeytuǵınlıǵı bolıp tabıladı.
Ekonomistler bul mashqalanı byudjetke tolıq bántlik túsinigin kiritiw arqalı sheshiwge háreket yetedi. Atap ótsek, tolıq bántlik byudjeti ekonomika bir jıl dawamında tolıq bántlik jaǵdayında xızmet kórsetkende mámleket byudjet artıqmashılıǵı yamasa kemligi (deficiti) qanday bolar yekenligin kórsetedi. Tolıq bántlik jaǵdayındaǵı byudjet penen keyingi 30 jıldaǵı haqıyqıy byudjet muǵdarın salıstırıw nátiyjesinde ekonomistler yeki qásiyetti anıqlap ótedi. Birinshiden, haqıyqıy byudjet ádette deficit menen shıqqan bolsa, tolıq bántlik jaǵdayındaǵı byudjet byudjet artıqmashılıǵına yamasa balanslasqan byudjetke qarap umtıladı. yekinshiden, haqıyqıy byudjet deficiti hám byudjet tolıq bántlik jaǵdayında deficittiń kópligine itibar beredi. Mámleket ekonomikası tolıq bántlikke yerisiwge jaqınlasqanda yamasa potencial islep shıǵarıw dárejesine jetiskende haqıyqıy deficittiń (jetispewshiliktiń) kóp bólegi mámleket qárejetleriniń yesabına tuwrı keledi. Bul strukturalıq deficit sonnı beredi, salıq túsimleri mámleket qárejetler muǵdarınan ekonomikalıq tolıq bántlikke yerisken jaǵdayda ǵana kem boladı.
Mámlekettiń fiskal siyasatında tólenetuǵın salıqlar muǵdarı úlken áhmiyetke iye.