Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

Sırtqı (qosımsha) nátiyjelerdi tártipke salıw. Bahalar sistemasında yesapqa alınbaytuǵın hám shártnamanıń shártlerinde kórsetilmeytuǵın shıǵınlar yamasa paydalılıq, sırtqı nátiyjeler yamasa eksternaliylar dep ataladı. Olar unamlı yamasa unamsız boladı. Nefti qazıp alıw sırtqı ortalıqtıń pataslanıwı unamsız sırtkı nátiyjeniń mısalı bola aladı. Unamlı sırtqı nátiyjeniń mısalı retinde bir fermerdiń pal hárrelerdi kóbeytiwi qońsı fermerlerdiń qosımsha investiciyalardı ajıratpay miywe yeginleriniń zúráátın kóbeytiwine múmkinshilik jaratadı dep kórsetsek boladı. Mámleket unamsız ekstrenalyalar alıp keletuǵın shıǵınlardı kemeytirip, sırtqı nátiyjelerdi (effektlerdi) tártipke salıp unamlı eksternalyalardıń paydasın xoshametlep turadı.
Mámlekettiń aralasıwına zárúr bolǵan jáne bir másele – ekonomikanıń infrastrutkurasın payda yetiw bolıp tabıladı. Nátiyjeli ekonomikanıń shártlerinen biri bul rawajlanǵan infrastruktura. Qayta óndiris processin támiyinlep turıwshı xojalıq tarawları kompleksi infrastruktura dep ataladı. Infrastrutkuranıń bir neshe túri bar:
- óndiris (transport, baylanıs, energiya menen támiyinlew torı);
- bazar (bazardıń is háreketin támiyinlep turıwshı shólkem, kárxana hám mekemeler: kótere hám usaqlap satıw kárxanaları, birjalar, banklar hám t.b.);
- institucionallıq (mámleketliq baskarıw apparatı);
- sociallıq (ilim, den sawlıqtı saqlaw, tálim beriw sisteması, mádeniyat shólkemleri);
-informaciyalıq (informaciyalıq kanallar, informaciyalıq texnologiyalar jıyındısı).
Mámleket isbilermen sıpatındada qatnasa aladı. Mámleketlik isbilermenlik degende milliy ekonomikanıń rawajlanıwına zárúr bolǵan tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıwshı mámleketlik kárxanalardıń is háreketi túsiniledi. Biraq bul kárxanalardıń rentabelligi xojalıqtıń bazar ekonomikası sektorına say kelmeydi. Mámleketlik kárxanalar jeke isbilermenlik strukturalarǵa qaraǵanda tek ǵana payda alıwdı názerde tutpaydı, bálkim jeke kapitaldı yesapqa alǵanda ekonomikanıń háreketin támiyinlewshi, sociallıq áhmiyetlikke iye tovar, xızmet hám jumıslardı islep shıǵaradı.
Tovar hám xızmetlerdiń individual tutınıwdaǵı qásiyetlerin qarap ótetuǵın bolsaq, dáslep bul tovarlar belgili bir muǵda bolıp, satıp alıwshılar ushın qolaylı. Bundan basqa bul tovarlardı satıp alıwshılar tovardıń qunına sáykes ráwishtegi bahaların tólese ǵana, oǵan iye bolıwı múmkin, keri jaǵdayda bul tovarǵa iye bolaalmaydı.
Ayırım túrdegi tovar hám xızmetler bar, olar mámleket yamasa sociallıq máptegi dep atalatuǵın tovarlardı bazar sisteması ushın ulıwma islep shıǵarıwǵa mólsherlenbegen (qaratılmaǵan). Sebebi olardıń qásiyetleri individual tutınıwshılarǵa mólsherlengen tovarlardıń qásiyetlerine keri bolıp tabıladı. Bundan basqa olarda sociallıq mápler bolmaydı hám olardı individual tutınıwshılarǵa satıw múmkin yemes.
Máselen, bunday tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw mámleket suw tasqınlarınan qorǵawdı tártipke salıw, shıbın-shirkeylerge qarsı gúresiw h.t.b. qaratıladı. Jámiyet bul xızmetlerden mápli bolıwı ushın mámleket islep shıǵarıwı kerek boladı.
Bundan basqa usınday xızmet túrleri bar, olarǵa qanday hám qalay baha belgilew múmkin. Máselen, kóshe hám avtomagistrallar, miliciya hám órtke qarsı gúresiw, kitapxana hám muzey, profilaktikalıq medicinalıq xızmetler h.t.b. Demek, bazar sistemasındaǵı baha sociallıq máplerdi gózlep islep shıǵarılıp atırǵan tovar hám xızmetlerge bolǵan resurslardı ajıratıp almas yeken, onda olardı islep shıǵarıw mexanizmi qanday alıp barıladı?
Bul tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıwǵa zárúrli bolatuǵın resurslardı bólistiriwde tiykarınan mámleket arqalı toparlar yamasa jámáát qararlarında qabıl yetiledi. Anıq yetip aytatuǵın bolsaq, demokratik mámleketlerde siyasiy usıl yamasa dawıs beriw arqalı anıqlanadı. Sociallıq mápler tutınıwdıń kólemin, mámleket siyasatın bildiredi. Siyasiy arenalarda qabıl yetilgen topar qararları úy xojalıqları hám kárxanalarınıń bes fundamental sorawlarına bergen juwaplarına qosımsha bolıp xızmet yetedi.
- Sociallıq máplerde islep shıǵarıw ushın shaxsan individual tutınıwdaǵı qanday resurslar qayta bólistiriledi?
Tolıq bántlik jaǵdayında xızmet kórsetiw ekonomikasıda mámleket aldında sociallıq máptegi tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw ushın individual tutınıwdaǵı tovarlardıń islep shıǵarıwdan resurslardı ayırıp alıw mashqalaları turadı. Bunda ápiwayı usıl bolıp, jeke menshikli tarmaqtan tovarlardı ajıratıp alıw ushın jeke menshik talapları qısqartırıladı. olarǵa tiykarınan úy xojalıqları hám kárxanalardan salıqlardı alıw arqalı yerisiledi. Úy xojalıqları hám kárxanalar kem dáramat alıw nátiyjesinde ózleriniń investitciyalıq hám tutınıw qárejetlerine bolǵan talaptı kemeytiredi. Qısqa yetip aytqanda, salıqlar jeke menshik tutınıwındaǵı tovar hám xızmetlerge bolǵan talabın qısqartıradı, bul óz náwbetinde resurslarǵa bolǵan jeke menshikli talaptı qısqartırıwǵa alıp keledi.
Mámleket bul salıqlardı bólistiriwde sociallıq máptegi tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıwdı itibarǵa aladı. Usı tarawǵa belgili bir bólegin baǵdarlaydı.
Mámlekettiń ekonomikanıń makroekonomikalıq turaqlılıǵın támiyinlew funkciyasına házirgi jaǵdayda úlken itibar qaratpaqta. Ekonomika siyasatınıń fiskal hám Pul-kredit rıchaglarınan paydalanǵan túrde mámleket ekonomikalıq cikldi jeńillestiriw ilajları alıp barıladı: óndiristiń dáwirlik qısqarıwın irkip turadı, ekonomikanıń tómenlew jaǵdayında onı (tiriltedi) qızdıradı, sonday-aq, ekonomikanıń qattı qızıp ketiw jaǵdaylarında onıń pátin qaytaradı.
Salıq hám kredit siyasatı arqalı, másláhátler beriw, kárxanalarǵa ilimiy-texnikalıq progresstiń jetiskenliklerin óndiriske yengiziw, kishi biznesti qollap quwatlaw, járdem beriw wazıypasın atqaradı. Házirgi waqıtta kishi biznesti rawajlandırıw bazar ekonomikasında básekeni quwatlap turıwshı faktor hám jumıssızlıqqa qarsı ilajlar sıpatında qaraladı.
Mámlekettiń tiykarǵı funkciyası bolıp, milliy ekonomikanıń háreketin támiyinlewshi qolaylı sırtqı ekonomikalıq jaǵdaylardı jaratıw sanaladı. Milliy máplerdi oylap hám dúnya júzi bazarları jaǵdaylarınan kelip shıǵıp sırtqı ekonomikalıq háreketti tártipke salıwda mámleket protekcionizm yamasa yerkin sawda (fritriderstvo) siyasatın alıp baradı.
Mámlekettiń sırtqı ekonomikalıq siyasatı tarifli: bajıxana tólemlerinen keńnen paydalanıw hám tarifsiz import kvotası, import tovarlar hám xızmetlerge licenziya alıw, sapa normaları hám standartlardan paydalanıw hám t.b. bolıp bólinedi.
Bilimlerdi payda yetiw hám tutınıwǵa baǵdarlanǵan informaciyalıq jámiyette fundamental ilimdi qollaw, ilimiy- texnikalıq hám innovaciya siyasatın aktiv túrde júrgiziw mámlekettiń jáne bir wazıypası bolıp sanaladı. Mámleket tikkeley payda alıp kelmeytuǵın, biraq ámeliy ilimniń rawajlanıwına zárúr bolǵan hám jámiyettiń ilimiy potencialın keńeytirwge qaratılǵan fundamental ilimiy izertlewlerdi qarjılandıradı.
Sonday-aq, ekologiyalıq qáwipsizlikti támiyinlew mámlekettiń alıp baratırǵan funkciyası bolıp yesaplanadı. Adamlardıń xojalıq háreketleri qorshap turǵan ortalıqqa, onı pataslaw, ekosistemalardıń buzılıwı, qayta tiklenbeytuǵın resurslardıń qısqarıp qalıwları arqalı zıyan keltiredi. Bul óz náwbetidne xalıqqa unamsız ekonomikalıq, finanslıq, sociallıq aqıbetler alıp keledi. Tábiyattı qorǵaw nızamshılıqların, salıq siyasatın qabıllaw arqalı qorshaǵan ortalıqta qadaǵalaw sistemasın shólkemlestiriw isbilermenlerge tábiyattı qorǵaw qaǵıydalarına boysındırıwshı mámleket tárepinen alıp barılatuǵın óndiristi ekologizaciyalaw boyınsha is ilajları járdeminde bunday unamsız akıbetlerdi kemeytiriw yamasa joq yetiwge boladı. Mámleketlik organlar tábiiyi resurslardan paydalanıwın, investiciyalıq joybarlardı ekspertizadan ótkeriwin, tábiyattı qorǵaw nızamlılıqları buzılsa administarativlik sankciyaların belgilewin qadaǵalap baradı.
Mámleketlik retlestiriwdiń maqset hám wazıypaların atqarıw ushın mámleket ekonomikalıq hám ekonomikalıq yemes usıllarınan paydalanadı. Olar tuwrı hám keri tásir yetiwshi usıllarǵa bólinedi. Birinshi toparǵa adminstrativlik usıllar, al yekinshi toparǵa bolsa, retlestiriwdiń ekonomikalıq usılları kiredi.
Ekonomikanı retlestiriwdiń administrativlik usılları hár qıylı hám kóp bolıp yesaplanadı. Olar oraylasqan hám jergilikli basqarıw organları tárepinen paydalanıladı.
Bul kategoriya óziniń ishine qadaǵan yetiwdi qosadı, demek qanday da bir is háreketlerdi yamasa belgili bir tovarlar hám xızmetlerden paydalanıwdı qadaǵan yetedi. Ruhsatnamalar – bul sáykes xuqıqlarǵa iye bolatuǵın basqarıw subektiniń jazba yamasa awızsha túrinde berilgen kelisim.
Hár túrli ekonomikalıq xızmetlerdi alıp barıw, tovarlardı sırtqa alıp shıǵıw yamasa ishke kirgiziw ushın berilgen licenziyalar ruxsatnamanıń forması bolıp tabıladı. Májbúrlew – belgilengen normalardı buzǵanlıǵı ushın jazalaw ilajların paydalanıwǵa tiykarlanǵan administrativlik basqarıwdıń usılı bolıp yesaplanadı. Máselen, salıq tólewshiler salıq tólewden qashsa, onı tolıq yamasa waqtında tólemese shtraf tólew arqalı jazalanadı.
Administarativ usıllarǵa ekonomika, texnika hám ekologiyalarda ushırasatuǵın hár qıylı norma hám standartlar jatadı. Máselen ı, maksimum kólemdegi múmkin bolǵan normada toksinlerdi qorshap turǵan ortalıqqa taslaw.
Bazar ekonomikasında mámlekettiń retlestiriwi kópshilik jaǵdayda ekonomikalıq usıllarǵa tiykarlanǵan túrde alıp barıladı. Oǵan byudjet-salıq hám pul-kredit siyasatı, tezlestirilgen amortizaciya, mámleketlik programmalastırıw hám boljaw, mámleketlik múlk, sırtqı ekonomikalıq qurallar jatadı.
Pul-kredit siyasatın mámlekettiń oraylıq banki alıp baradı. Ol tólem balansın tegislew, jumıssızlıqtı kemeytiw, inflyaciyalıq bolmaǵan ekonomikalıq ósimdi, pul sisteması hám pul aylanısınıń turaqlılıǵın támiyinlewge tiykarlanadı.
Pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı quralları bolıp tómendegiler tabıladı:
- yesap stavkasın retlestiriw;
- oraylıq banktiń ashıq bazardaǵı operaciyaları;
- rezervlerdiń kólemin belgilew hám ózgertiw.
Pul-kredit siyasatınıń ilajlar sistemasında administralivlik rıchaglar da bar: bank xızmetiniń licenziyalanıwı, kredit beriwdiń sheklengenligi, banklar ushın hár qıylı normativlerdiń qoyılıwı.
Zamanagóy bazar ekonomikasın retlestiriw processinde prognozlaw keńnen paydalanıladı. Prognozlaw ekonomikanıń belgili bir kelesi dáwrdegi rawajlanıwınıń bahalanıwı, bazar konyunkturasınıń rawajlanıw perspektivalarınıń boljawı. Prognozlawdıń ńátiyjeleri mámlekettiń byudjetin islep shıqqanda, ekonomikalıq hám sociallıq siyasattıń maqsetlerin qoyǵanda paydalanıladı. Boljawdıń qısqa múddetli (1-1,5 jıl), orta múddetli (4-5 jıl) hám uzaq múddetli (10-15 jıl) túrleri bar.
Programmalastırıw – bul bazar ekonomikası rawajlanıuınıń yeń progressiv baǵdarı bolıp tabıladı. yekinshi jáhán urıstan soń kóplegen mámleketlerde makroekonomikalıq indikativ jobalastırıwlar keńnen paydalanıp ekonomikanıń rawajlanıw indikatorları, belgisi sıpatında jobalardıń kórsetkishleri qaralǵan. Programmalastırıwdıń basqa áhmiyetli forması bolıp anıq (konkret) mashqalalardı sheshiwge baǵdarlanǵan maqsetli programmalardı islep shıǵıw hám iske asırıw yesaplanadı.
Mámleketlik múlk ekonomikanıń rawajlanıw tempi hám proporciyalarına tásir kórsetiw ushın paydalanıladı. Mámleketlik múlkke sociallıq ekonomikalıq infrastruktura (temir jol transportı, bilim beriw sferası, kommunal xojalıgı) jatadı. Baska tarawlarǵa mámleket jeke firmalardıń akciyaların satıp alıw arkalı kiredi. Mámleketlik úlesi bar bolǵan kárhana bazar ekonomikasınıń ulıwma nızamlarına boysınadı.
Sırtqı ekonomikalıq xızmettiń quralları sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlarınıń hár qıylı táreplerine, sonday-aq sawdaǵa, miynet kúshi hám kapital migraciyasına, valyuta yesap qatnasıqlarına tásir kórsetiw ushın paydalanıladı. Bularǵa bajıxana tólemleri hám importtıń kólemin sheklew, milliy eksporterlarǵa subsidiya hám salıq jeńillikleri, sırt yel investorları ushın salıq hám basqada jeńillikler, sırttan miynet  kúshin paydalanıw kvotaları, tiyisli pul birliginiń almasıw kursların turaqlastırıw maqsetinde valyuta birjalarında oraylıq banklar tárepinen milliy valyutanı satıw hám satıp alıw.
8.2.Saliqlar
Mámleket salıqlardı jıynaydı. Salıq - bul mámleket tárepinen májburiy túrde úy xojalıqları hám firmalardan tovar yamasa xızmetlerge almaspay jıynalatuǵın puldıń belgili muǵdarı. Salıqlar mámleket payda bolıwı menen birge payda bolǵan, sebebi salıqlar mámlekettiń dáramatınıń tiykrǵı deregi bolıp yesaplanadı. Mámleket kóplegen funkciyaların atqarıp qárejetler jumısaydı, bulardı ol oziniń dáramatlarınan tóleydi, sonlıqtan salıqlar mámleket qárejetlerin támiynlewshi derek bolıp yesaplanadı.
Salıq sisteması óz ishine 1) salıq subektin (salıq tólewshiler); 2) salıq obektin (neler salıqqa tartıladı); 3) salıq stavkaların (salıq summasın yesaplaytuǵın procent) aladı.
Salıq salıw bazası dep salıq tólenetuǵın kólemge aytıladı. Salıq summasın (T) yesaplaw ushın salıq salıw bazasınıń kólemin (Vt) salıq stavkasına (t) kóbeytemiz: