Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

9-Lekciya

9.1. Diskreciyalıq byudjet-saliq siyasat

Fiskal siyasat bul mámleket tárepinen dáramatlar hám/yamasa mámleket byudjetiniń qárejetleriniń kólemin ózgertiwi járdeminde ekonomikanı turaqlastırıw ushın júrgiziletwǵın ilajlar. Sonlıqtan fiskal siyasat jáne de byudjet –salıq siyasatı dep ta ataladı.
Hár qanday turaqlastırıwshı (ciklǵe qarsı) siyasattıń, sonıń ishinde fiskal siyasattıń, tiykarǵı maqsetleri: 1) turaqlı ekonomikalıq ósimdi támiyinlew; 2) resurslardıń tolıq bánligin támiyinlew (dáwirli jumıssızlıqtı joq yetiw) 3) bahalardıń turaqlı dárejesin támiyinlew (inflyaciya mashqalaların sheshiw).
Fiskal siyasat bul birinshi náwbette mámleket tárepinen jalpı talaptı retlestiriw siyasatı bolıp yesaplanadı. Ekonomikanı retlestiriw bul jaǵdayda jalpı qárejetler kólemine tásir kórsetiw járdeminde alıp barıladı. Biraq fiskal siyasattıń bazı-bir quralları jalpı usınısqa da tásir kórsetedi. Fiskal siyasattı mámleket alıp baradı.
Fiskal siyasattıń quralları mámleket byudjetiniń dáramatları hám qárejetleri yesaplanadı. Bular mámlekettiń satıp alıwları, salıqlar, transfertler.
Ekonomikalıq ilimde tuwrı hám keri finans usıllarınan paydalanıwdıń xarakterine baylanıslı mámlekettiń fiskal siyasatınıń yeki túrin ajıratılıp beriledi: diskreciyalıq hám diskreciyalıq bolmaǵan.
Ekonomikalıq cikldi jumısartıw maqsetinde diskreciyalıq siyasat yeki túrde alıp barıladı.
Ekonomikanıń tómenlew dáwirinde xoshametlewshi (ekspansionlıq) fiskal siyasat. Onda birinshiden, mámleket qárejetlerin arttıradı, yekinshiden, salıqlardı kemeytedi, úshinshiden, birinshi hám yekinshi baǵdarlardı birgelikte alıp barıw arqalı, yaǵnıy basqasha yetip aytqanımızda balanslastırılǵan byudjet bolsa, ekonomika kriziske ushıraǵan jaǵdayda fiskal siyasat mámleket byudjetiniń deficiti baǵdarı boyınsha háreket yetedi.
Keri jaǵdayda ekonomikada keregine artıq talap inflyaciyasına orın bolsa, bunday jaǵdayda basıq (restrikcionlıq) fiskal siyasatına tuwrı keledi. Bul birinshiden, mámleket qárejetlerin kemeytiw, yekinshiden, salıqtı kóbeytiw, úshinshiden, yeki baǵdar birge alıp barıladı. yegerde ekonomikanıń aldında inflyaciya ústinen qadaǵalaw ornatıw mashqalası turǵan bolsa, fiskal siёsat mámleket byudjetiniń oń qaldıǵına baǵdarlanǵan boladı.
Real milliy islep shıǵarıwdıń kólemi hám bántliktiń ózgeriwi, inflyaciya hám ekonomikalıq ósimdi qadaǵalaw maqsetinde mámleket qárejetleri hám salıqlar arqalı basqarılatuǵın diskreciyalıq fiskal siyasattı kórip shıǵamız. Bunıń ushın dáslep bildirilgen pikirlerdi kórip ótsek:
1. Investciya hám taza eksporttıń ápiwayılastırılǵan modelinen
paydalanıw dawam yetsin;
2. Mámlekettiń satıp alıwları dáslep jeke menshiklik qárejetlerdiń
muǵdarına hesh qanday tásir kórsetpesin;
3. Mámlekettiń taza salıq dáramatları individual salıqlardı
jıynawdan payda yetilsin;

1. 
   Mámleket taza ishki ónim muǵdarına qaramastan jıynalǵan salıqlar summasın alsın;
   
   1. 
      Bahalar dárejesi turaqlı bolsın;
      

6. Fiskal siyasat makroekonomikada talap faktorlarına tásir yetsin,
jámi usınısqa bolsa, ulıwma tásir yetpesin.
Bul bildirilgen pikirler bizge mámlekettiń qárejetleri hám salıqlardıń ekonomikaǵa qanday tásir kórestiwi haqqında túsiniklerdi payda yetiwge múmkinshilik jaratadı.
Jeke sektordı kórip shıqqanda biz mámleketiń tovarlar hám xızmetler satıp alıwıları (G), salıqlardan kelgen túsimlerdi (T) nolge teń dep aldıq. yendi bolsa G hám T kóbeydi. Birinshi bul ózgeriwlerdi bóleklengen túrde tásirin kórip shıǵamız hám kiyingi jaǵında ózgeriwlerdiń ulıwma nátiyjesin izertleymiz.
Tómendegi 9.1.-súwrette mámleket satıp alıwlar grafigin kóremiz. G iyri sızıǵı gorizontal túrde berilgen, sebebi mámleket satıp alıwları – bul avtonom qárejetler, mámleketiń siyasatına qaray belgilenendi hám dáramat dárejesine baylanıslı yemes.