Jizzax davlat pedagogika instituti husnixat va savodxonlikni takomillashtirish tanlov fanidan

Kitob ustida ishlashning shakl va metodlari 
Kishilik jamiyati tomonidan asrlar davomida yaratilgan bilim xazinasini keng 
xalq ommasiga etkazish va ular ongini bilim nurlari bilan yoritish zarurligi haqida 
ta’lim berganlar. 
Kitob bilim manbaidir. Bu bebaho boylikni saqlaydigan va xalqqa 
etkazadigan xazina kutubxonadir. “Kutubxona kitoblarni xalq ommasiga yetkazish 
yo’Iida eng qulay va eng samarali vositadir. Kutubxona kitobdan jamoa usulda 
foydalanishning eng yaxshi usulidir», -deb yozgan edi A.Avloniy. 
Hozirgi paytda bizning mamlakatimizda kutubxonachilik ishiga keng e’tibor 
berilgan. Keng tarmoq otgan kutubxonalarda juda ko`p kitob va boshqa matbaa 
muhsulotlari saqlanadi. Bu qimmatbaho madaniy boylik davlatimizning “oltin 
fondi» bo’lib, u xalqimizning madaniy saviyasini oshirish uchun xizmat qiladi. 
Hozirgi kunda kutubxonachilik ishi haqida maxsus ilm tarmog’i mavjud. 
“Kutubxonachilik” deb atalgan bu ilm tarmog’i o’z ob’ekti, predmeti va tarkibiy 
qismlari bor. Kutubxonachilik ilmiy quyidagi’asosiy qismlardan iborat: 
-
 
umumiy kutubxonashunoslik; 
-
 
kutubxona fondi; 
•
 
kutubxona kataloglari; 
-
 
kutubxonlar bilan ishlash; 
-
 
kutubxona tuzilishi va unda ishni tashkil qilish; 
-
 
kutubxonachilik ishining tarixi va hokazolar. 
Kutubxonalar o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalariga qarab asosan ikki 
tipga bo’linadi:
a) ommaviy kutubxonalar;
b) ilmiy va maxsus kutubxonalar. 
Ommaviy kutubxona keng xaq ommasiga mo’ljallangan bo’lib, o’z 
kitobxonlarining umumiy ma’lumotini oshirish, mustaqil ishlovchilarning zarur 
kitoblarini yetkazib berish, umuman, xalq o’rtasida kitobni, bilimni propaganda 
qilish maqsadlarini o’z oldiga vazifa qilib qoyadi. 

---

10 
Ilmiy va maxsus kutubxona- o’z maqsadi bUan ommaviy kutubxonadan 
malum darajada farq qiladi. Ilmiy va maxsus Kutubxona ommaviy kutubxona 
bajaradigan vazifalami amalga oshirishi bilan birgalikda, uning o’ziga xos 
funksiya va vazifaliri bor. Ular asosan quyidagilardan iborat: 

keng aholi o’rtasida , zamonaviy ilm-fan yutuqlarini propaganda qilish; 

xalq xojaligining turli solialarda ishlab turuvchi mutaxassislaming 
malakalarini muntazam oshirib borishlari uchun yordam berish; 

olimlar va mutaxassislar uchun zaruriy bibliografik ma’lumotlarni etkazib 
berish va hokazolar. 
Kutubxonalar o’z vazifalarini muvaffaqiyat bilan amalga oshirish niaqsadida 
alohida kitob, fondlarini yig’adi, maxsus jihozlangan o’qish zallarida kitobxonlar, 
shu jumladan talabalar ham ulardan foydalanadilar. 
Kutubxonalar kitobxonlarga, masalan, talabalarga xizmat qilishda turli 
usullarni qo’llaydilar: talabalarni kutubxonaga a’zo, ya’ni abanent qiladi. 
Kutubxonaga ikki yo’l bilan a’zo qilinadi: a) Talabalarni shaxsan o’zi kelib 
kutubxonaga yoziladli va qatnab undan foydalaniladi; b) sirtdan a’zo bo’ladi va 
undan pochta vositasida foydalaniladi. Kutubxona talabalarga o’quv zalida xizmat 
ko’rsatish yoki talabalarga yaqinlashish maqsadida ko’chma filial kutubxonalar 
tashkil qilib, unda talabalar talabini bajo keltirislii mumkin. 
Kutubxona katalogi — talabalarning kitoblarni topib, mustaqil tahlashlari 
uchun dastlabki manba sifatida muhim rol o’ynaydi. 
Katalog so’zi yunoncha bo’lib, tavsif va bir tartibda qayd etish mazmunini 
anglatadi. Kutubxona katalogi kutubxonadagi bosma materiallarhing nomma-nom 
ko’rsatilgan ro’yxati, tavsifi bo’lib, u rifelum tartibda olib boriladi. 
Katalog kartochkalardan tashkil topadi. Katalogdagi kartochkalarda dastlab 
muallif nomi, asar nomi, undan so’ng qaysi nashriyot tomonidan qachon nashr 
etilgani ko’rsatiladi. Shungdek, kartochkada kitobning hajmi (necha betligi) va 
narxi ham ko’rsatilishi mumkin. Kitob muallifi ko’rsatilmagan bo’lsa yoki ular 
uch kishidan ortiq bo’lsa, alfavit tartibida belgilashda kitob nomi asos qilib 
olinadi. 
Alfavit katalogida kartochkalar alfavit tartibida qo’yiladi. Alfavit tartibini 
belgilashda kitob muallifining familiyasi asos qilib olinadi. Har xil familiyali 
mualliflar bo’lsa, alfavit tartibi ularning ismiga qarab belgilanadi. Bir muallifning 
asarlari bir necha kartochkaga olingan bo’lsa, ulardan avval “To’liq asarlar 
to’plami, so’ng “Asarlar to’plami”, undan keyin “Tanlangan asarlar” va nihoyat, 
ayrim asarlari qo’yiladi. 
Odatda, kartochkaning yuqorigi chap burchagida kitob shifri turadi. Shifr 
kitobning polkada qayerda turganini aniqlashga imkon beradi. 
Sitemali katalog kutubxona malum ilm-fan sohasiga yoki ma’lum bir ilmning 

---

11 
ayrim sohasiga, texnika, san’at, adabiyotga oid qanday kitoblar borligini 
ko’rsatadi. 
Kutubxonada materiallar ko’p bo’lgani uchun undagi bosma materiallar 
bo`limlarga bo’linib, tartibga solinadi. Har qaysi ilm sohasiga oid kitoblar 
kutubxona xos alohida belgi (indeks) bilan ko’rsatiladi. Masalan: