Jizzax davlat pedagogika instituti husnixat va savodxonlikni takomillashtirish tanlov fanidan

-
 
asar hayotning qaysi tomonini qanchalik aks ettirgan? 
-
 
asarning g’oyasi qanaqa? u haqqoniymi? 
-
 
asardagi tasvir qiziqarlimi? 
-
 
uning kompozitsiyasi, syujeti va boshqa poetik kosponentlari asar 

---

17 
yaxlitligini ta’minlaganmi? 
-
 
asar till qanday? 
-
 
asar jamiyat kishilarini tarbiyalashga qanchalik yordam beradi? va 
hokazolar. 
Badiiy asar haqida shu kriteriylar asosida fikr yuritgan taiaba —bo’lajak 
tanqidchi o’zining asarida —taqrizida mezonlar qanchalik mujassamlashganiga 
alohida e’tibor berlshi lozim. 
Taqriz janrining vazifasi — u yoki bu janrdagi badiiy asarning tahlili orqali 
uning adabiy jarayon va yozuvchi ijodiyotidagi o’rnini aniqlash, jnutuq va 
kamchiliklarini ko’rsatish, isbotl^sh va baholashdan iborat.Buning uchun 
tanqidchi- talaba yozuvchi ijodiy laboratoriyasiga kirishi, uning yo’nalishini 
aniqlashi, san’atkorning o’zigagina xos bo’lgan ijodining asosiy, bosh yo’nalishini 
tushunishi, asarga mehr va ihlos bilan yondashishi, chuqur ijodiy izlanishi kerak. 
Bu izlanishlaming natijasini siqiq, original shaklda —o’sha tahlil qilinayotgan asar 
moliiyatining butun sir-asrorini ocliib beradigan shaklda bayon qilish lozim. 
‘Shunday qilinmasa, ma*lum bir asar haqidagi taqriz bosh chiqadi-da, har xil badiy 
asarlarga nisbatan bir-biriga yaqin baholar kamchilik va nuqsonlar qayd qilinib 
qolaveradi. Bu tanqidchi —talabaning ijodiy izlanishini yo’qqa chiqaradi va 
taqrizni shtampga muftalo qiladi. natijada, shakl va mazmun dialektikasining 
qo’pol ravishda buzilishiga sabab bo’ladi. 
Badiiy asar tahliliga bag’ishlangan taqrizda syujet, kompozitsiya, badiiy-
tasviriy vositalar kabi badiiy komponentlar asar yaxlitligini ta’minlashi zarur. 
Mazmun chuqur, shakl bekamu ko’st bo’lgandagina, ula ruing uzviy mutanosibligi 
ta’minlangandagina mahorat bolishi mumkin. Shaklning sxematikligi mazmunning 
to’la gavdalanishiga, etarli isbotlanishiga imkon bermaydi. 
Mustaqil o’qishga tavsiya qilingan asarlar tahlilida —taqrizda almisoqdan 
qolgan bir xil gaplar, me’daga tegadigan bir xil formulalar (masalan, “Muallif o’z 
asarlarida ko’rsatmoqchi bo’lgan*, “lekin shuni qayd qilib o’tish kerakki», 
“kitobda yuqorida qayd qilingan yutuqiar bilan birga ayrim nuqsonlar ham bor>>, 
u
asar badiiy nuqsonlardan xoli emas>>, “bu asar... ijodida yangi bir qadamdir», bu 
asar adabiyotimizda muhim voqealar va hokazo) qayta-qayta trafaret darajasiga 
tushib qolgan, oYinsiz jumlalar takorlanavermasligi zarur. 
Xo’sh, taqrizning shakli qanday bo’Iishi kerak? Malum asarga taqriz 
yozganda bir xil shakldan foydalanish kerak emasmi?,-degan haqqoniy savollar 
tug’iladi. Bu savollarga mashhur tanqidchi A.Tripolskiy shunday javob beradi: 
“Yo’q, birgina va shugina shaklda emas, balki birgina va sliugina shaklning 
umumiy qonuniyatlari, o’zining asosiy xususiyatlari bilan har xil mazmunni 
gavdalantirib ko’rsatishga xizmat qilishi mumkin. Bu esa aynan bir narsa emas. 

---

18 
Tayyor shaklni mexanik ravishda har xil mazmunni gavdalantirib ko’rsatish uchun 
qo’llash mumkin emas, chunki shakl mazmunlidir. Umumiy, asarlar bo’vi ishlab 
chiqUgan badiiy shakl qominiyatlarini aniq asarning aniq shakli bilan aralaslltirish 
mumkin emas.» 
Xuilas, har bir asar o’zieha ayrim dunyo ekan, unga kirish yo’llari liam 
o’ziga xos bo’ladi. Shunday ekan, har xil asarga yozilgan taqrizning formasi ham 
rang-barang bo’lishi lozim. Unda tanqidchi talabaning asarni o’qiganda uyg’ongan 
hissiyoti, o’z qalbidagi hayajonni ko’rinishi kerak. Shuning uchun taqrizni ham 
san’at asari deb qarash lozim. U kishiga ta’sir etishi, unda yangilik tug’dirishi 
kerak. Bunga shubhasiz, ana shu janrdagi ijodiy izianish, tinmay qidirish 
orqaligina erishish mumkin. 
Demak, yuqoridagi fikr-mulohazalardan shunday xulosa kelib cliiqadiki, 
talabaning ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish jarayonida kitob ustida ishlash 
usullaridan asosan quyidagilardan iborat: kitob o’qish, o’qiganlarni maxsus 
daftarga yoki kartochkaga qayd etish, sitata va epigraf tanlab yozish, tezis tuzish 
va konspekt olish, annotatsiya hamda taqriz yozish va boshqalardir.

---