Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

со ц и о ло ги
и У чебное пособие 
для
вузов. - 5-е изд. - М.:
К ниж ный дом «Университет», 2001. Лекция № 6.
245

---

boigan o ija tayyorlagni uchungina yuz beradi. Uning ushbu 
muammoga yo‘naltirilgan tafakkurining m antigi shundan iborat.
Altruistik o‘z joniga qasd qilish Dyurkgeymda egoistikning 
teskari tomoni sifatida namoyon boiadi. Uning ta’kidlashicha, agar 
o‘ta yuqori darajadagi individualizm insonning o‘z joniga qasd 
qilishiga olib kelsa, yetarli darajada rivojlanmagan individuallik ham 
aynan shu oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yoki, boshqa so‘zlar bilan 
aytganda, inson jamiyatdan ajralib qolsa, unda o‘z joniga qasd qilish 
haqidagi fikr tez shakllanadi; jamiyat uning individualligini to iiq
ravishda yutib yuborgan holatlarda ham aynan shu hodisa yuz beradi.
Dyurkgeymning izohlashicha, ushbu holatlaming barchasida 
inson o‘zi hoxlagani uchun o‘z jonidan kechmaydi, balki u shunga 
majbur boiganligi sababli shu ishni amalga oshiradi. Agar inson o‘z 
burchini bajarishdan bosh tortsa, uni sharmandalik va ko‘pincha diniy 
jazo kutadi. Agar jamiyat o‘z joniga qasd qilishga majbur qila olsa, 
ko‘rinib turibdiki, ushbu muhitda individual shaxs juda past 
baholanadi.
Boshqa bir jihat ham m aium ki, individ jamoaviy hayotda bu kabi 
ahamiyatsiz o‘ringa ega boiishi uchun uning shaxsi o‘zi mansub 
boigan guruh tomonidan to iiq yutib yuborilishi zarur. Vaholanki 
Dyurkgeym fikriga ko'ra guruh juda jipslashgan boiishi lozim, ya’ni 
bunda o‘z joniga qasd qilishga sabab individualizmning yetarli 
darajada rivojlanmaganligidir. Dyurkgeymning yozishicha: “Agar biz 
insonning “Men”i faqatgina o‘z shaxsiy hayoti bilan yashasa va 
faqatgina o‘z irodasiga bo‘ysunsa, “altruizm” so‘zi esa teskari holatni 
aniq ifodalaydi, ya’ni “Men” insonning o ‘ziga tegishli boimaydi... va 
uning faoliyati markazi uning tub mohiyatidan tashqarida, individ 
mansub boigan guruh ichida mavjud boiadi. shu sababli o‘ta yuqori 
darajadagi altruizm natijasida yuzaga keladigan o‘z joniga qasd 
qilishni biz altruistik deb ataymiz”1.
Xususan, Dyurkgeym izoh keltiradi: 0 ‘z joniga qasd qilishning 
ushbu turi uchun bu harakat burch yuzasidan amalga oshirilishi xos 
ekan, biz buni atamashunoslik jihatidan aks ettirishimiz lozim va biz 
uni o‘z joniga qasd qilishning altuistik turi, deb ataymiz.
Bu juda muhim, chunki muallif ta’kidlab o ‘tganidek, har bir 
altruistik o‘z joniga qasd qilish majburiy hisobianmaydi. 0 ‘z joniga
1 Гофман А.Б. Семь лекций по истории социологии: У чебное пособие для вузов. - S-е изд. - М.:
Книжный дом «Университет», 2001. Лекция № 6.
2 4 6

---

qasd qilishlaming jamiyat qo‘li yuqori darajada sezilmaydigan qatori 
mavjud va shu sababli o‘z joniga qasd qilish majburiy tabiatga ega 
boimaydi (u ixtiyoriy tabiatga ega bo‘ladi). Umuman olganda, 
Dyurkgeym ta ’kidlashicha, altuistik o‘z joniga qasd qilish hukmronlik 
qilgan yerda inson doimo o‘z hayotini qurbon qilishga tayyor turadi, 
biroq u, shuningdek, o ‘zining va boshqa kishilaming hayotini ham 
past baholaydi.
Va nihoyat, o‘z joniga qasd qilishga anomiya, ijtimoiy 
tartibsizliklar sabab boiadi, buning natijasida odamlar odatiy turmush 
tarzini yo‘qotadilar va yangi ijtimoiy sharoitlarga moslasha 
olmaydilar, Bu ayniqsa, inqirozlar va ijtimoiy to‘ntarishlar natijasi 
qadriyatlaming shakllanib b o igan bosqichlari buzilgan davrlarga 
tegishli: ayrim kishilar birdaniga yuqori mansablarga ko‘tarilib 
ketadilar, boshqalari esa o‘z ijtimoiy mavqyeidan ayriladi, bu esa o‘z 
navbatida umuman jamiyatning beqarorligiga va o‘z joniga qasd 
qilishiar sonining ko‘payishiga olib keladi1.
Fatalistik o‘z joniga qasd qilish esa individning jamiyat 
tomonidan o ‘ta darajada nazorat qilinishi tufayli vujudga keladi. 
Mazkur to‘rtinchi tur anomik turning simmetrik qarama-qarshiligi 
boiib, u qadar ko‘p uchramaydi.
Dyurkgeym ta’kidlaganidek, ijtimoiy betartiblik davrida, - u xoh 
kasallik bilan bogiiq bo igan inqiroz tufayli yuzaga kelsin, yoki 
aksincha, yaxshi, biroq o ‘ta kutilmagan ijtimoiy o‘zgarishlar natijasida 
sodir boisin - jamiyat vaqtinchalik insonga tegishli ta’sir ko‘rsatish 
imkoniyatiga ega boimaydi, va biz bunda o‘z joniga qasd qilishning 
keskin egri 
chiziqlariga izoh topamiz. 
Vaholanki 
anomiya, 
Dyurkgeym fikriga ko'ra, bizning zamonaviy jamiyatlarimizda o‘z 
joniga qasd qilishning boshqa barcha turlaridan farq qiluvchi izchil va 
o‘ziga xos omili hisoblanadi. Dyurkgeymga ko‘ra ulaming farqi 
nimada? Egoistik o‘z joniga qasd qilish insonlar hayotdan ma’no 
ko‘rmaganligi sababli yuzaga keladi, altuistik o‘z joniga qasd qilish -
individ hayot ma’nosini o‘zidan tashqarida ko'rishi bilan bogiiq 
boiadi, uchinchi (anomik) turi betartib, boshqarilmaydigan insoniy 
faoliyat va buning natijasida sodir boiadigan azoblar bilan 
belgilanadi. Shu bilan birga, o ‘z joniga qasd qilishning anomik va 
egoistik turlari o‘rtasida qandaydir bogiiqlik mavjudligi ko‘zga
1 Qarang: M ichele Dillon. Introduction to Sociological Theory. Theorists, Concepts, and Their 
A pplicability to the Tw enty-First Century. 2-Ed. B lackw ell Publishing, 2014. - P. 102-105.
247

---

tashlanadi. Unisi ham bunisi ham o‘z mohiyatiga ko‘ra individning 
jamiyatdan begonalashib ketishi, yetarli darajada yaqin emasligi bilan 
belgilanadi, biroq “harakatsizlik sohasi”, Dyurkgeym ta’kidlashicha 
bu holatlarda bir-biridan o‘ta farq qiladi. 0 ‘z joniga qasd qilishning 
egoistik turida illat, ma’no va mazmundan mahrum bo‘lgan jamoaviy 
faoliyatda namoyon bo‘ladi. Anomik o‘z joniga qasd qilishda esa 
aksincha, hal etuvchi o‘rinda o‘z yo‘lida to‘sib qoluvchi hyech qanday 
omilga duch kelmagan individual omillar turadi. Shu sababli aytish 
mumkinki, o‘z joniga qasd qilishning bu ikki turi, qator umumiy 
to‘qnashuv nuqtalariga ega boiishlariga qaramasdan, bir biriga 
bog‘liq emas. Vaholanki, Dyurkgeym fikriga ko‘ra, egoistik va 
anomik o‘z joniga qasd qilish o‘z qurbonlarining ko‘p qismini 
jamiyatning turli qatlamlari orasidan topadi. Birinchisi asosan ziyolilar 
orasida, aqliy mehnat sohasida mavjud bo‘ladi, ikkinchisi esa asosan 
savdo-sodiq va sanoat soasida kuzatiladi.
Dyurkgeymning o‘z joniga qasd qilish mavzusiga bag‘ishlangan 
tadqiqoti ulkan ilmiy va amaliy aamiyatga ega. Bu muammo ijtimoiy 
hayotni sotsiologik anglashning umumiy tizimida eng asosiy 
muammolardan 
biriga 
aylanib 
qoldi. 
Keyingi 
tadqiqotlar 
Dyurkgeymning ko‘plab xulosalarining to‘g‘riligini tasdiqladi. 
Masalan, erkaklarda o‘z joniga qasd qilish holatlari ayollarga nisbatan 
ko‘proq, shaharlarda esa qishloq joylaridagiga nisbatan yuqori; 
protestantlar o'rtasida o‘z joniga qasd qilish katoliklarga nisbatan 
yuqori. 0 ‘z joniga qasd qilish darajasi yolg‘iz, beva va ajrashganlar 
o'rtasida turmush qurganlarga nisbatan yuqori, turmush qurganlar 
o‘rtasida esa befarzandlar orasida yuqori.
Dyurkgeym statistik o‘zaro bogiiqlik usulini jumladan, bilvosita 
ma’lumotlaming o‘rnini aniqlashda muvaffaqiyatli qo‘llagan. Biroq 
“ijtimoiy jipslashganlik” bevosita rasmiy statistikada aks ettirilmaydi. 
Bundan - uning bilvosita malumotlar asosida o‘rganilishi kelib 
chiqadi: ajralishlar foizi, iqtisodiy va siyosiy inqirozlar va h.k.
Dyurkgeym o‘z joniga qasd qilish bilan bog‘liq boigan ijtimoiy 
muammolami tahlil qilar ekan, o‘z joniga qasd qilishlarning soni 
“taraqqiyot mohiyatidan emas, balki bizning davrimizda taraqqiyot 
amalga oshiriluvchi alohida sharoitlardan kelib chiqadi”, deb yozgan. 
0 ‘z joniga qasd qilishlarning oldini olish sifatida u individni har 
tomondan 
o‘rab 
turuvchi 
gurulaming 
ijtimoiy 
birdamligini 
mustahkamlash vazifasini qo‘yadi. Biroq ushbu yangi ijtimoiy
248

---

mustahkamlovchi aloqalami, ya’ni barcha a ’zolaming birdamligiga 
imkon tug‘diruvchi aloqalarni qaerdan izlash zarur? Shu nuqtai 
nazardan Dyurkgeym davlatga ham, cherkovga ham, oilaga ham 
tayanmaydi. Ijtimoiy birdamlikni, jamoaviylikni qayta tiklashning 
asosiy vositasini u professional uyushmalami mustahkamlashda 
ko‘radi 
va 
ulaming zimmasiga 
aw al 
aytib 
o ‘tganimizdek, 
“ehtiroslami jilovlash”, sinfiy nizolami bartaraf qilish va adolatni 
belgilash vazifalarini yuklaydi. Dyurkgeym tomonidan qo‘yilgan 
muammoning ushbu tomonini o‘rganish jarayonida R.Aronning 
fikriga ko‘ra, Dyurkgeym ta’limoti ayrim hollarda xotirada Kontning 
“Pozitiv siyosat tizimi” asarida insoniyat dinini yaratishga intilgan 
ilmiy yo‘lining ikkinchi yarmini jonlantiradi, degan fikriga asoslanish 
mumkin.
R.Aronga ko‘ra, ushbu ta’rif faqat qisman to‘g‘ri, chunki 
Dyurkgeymda uning ta ’sirini kuchaytirish lozim, deb hisoblagan 
ijtimoiy shakl nafaqat individga o‘zini erkin namoyon qilish imkonini 
beradi, balki ulaming har birini sogiom fikr qo‘llashga va o‘zining 
avtonomiyasini tasdiqlashga majbur qiladi. Dyurkgeym keyinchalik 
ta’kidlaganidek, oliy prinsipi shaxsni hurmat qilish va insonning 
mustaqilligidan iborat bo‘lgan jamiyatni barqarorlashtirishni istaydi. 
Dyurkgeym g‘oyasining markazida R.Aron oqilona, individualistik va 
liberal g‘oya hozircha tarixiy rivojlanishning chegarasi kanligini 
isbotlashga urinishlami aks ettirishini namoyon qiladi1.
Bu zamonaviy jamiyatlar tuzilmasiga muvofiq bo‘!gan g‘oya 
maktabi boiib, tan olinishi lozim, biroq bir vaqtning o‘zida u 
jamiyatning parchalanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Dyurkgeymning 
asarlari va g'oyalari jahon va ayniqsa fransuz sotsiologiyasiga katta 
ta’sir ko‘rsatdi. U tomonidan 1898-yilda tashkil etilgan “Sotsiologik 
yilnoma” jumali atrofida jamlangan sotsiologlar Dyurkgeym 
tomonidan aytib o‘tilgan holatlami o ‘z o‘qituvchilarining o‘limidan 
so‘ng ham rivojlantirib borganlar.
Xuddi shunday, J.Davi Dyurkgeymning xuquqning kelib 
chiqishiga tegishli ishlarini davom ettirdi, M.Moss esa (1872-1950) 
sotsiologiyaning etnografiya bilan yaqinlashtirilishi yo‘nalishini 
davom ettirgan holda sotsiologiya va antropologiyaning nisbati 
aqidagi qator asarlami chop etdi, shuningdek, ruhiyatiga ko‘ra
1 А рон P. Этапы развития социологической мысли. - М ., 1993. - С. 396.
24 9

---

Dyurkgeymning avstraliya totemizmi tahliliga yaqin bo‘lgan 
eskimoslar jamiyati haqida tadqiqotlar olib bordi.
L.Levi-Bryul 
(1857-1939), 
Dyurkgeymning 
“jamoaviy 
tasawurlar” tushunchasidan kelib chiqqan holda o‘zining “ibtidoiy 
tafakkur” 
nazariyasini 
yaratdi. 
M.Xalbvaks 
(1877-1945) 
Dyurkgeymning o‘z joniga qasd qilish nazariyasini aniqlashtirdi, 
shuningdek uning g‘oyalarini ishchilar sinfi hayotiy darajasini 
o‘rganishga tadbiq qildi. Umuman olganda, Dyurkgeym qarashlariga 
sotsiologiyadagi mumtoz pozivitizm metodologiyasi va nazariyasini 
rivojlantirishning muayyan yakuni sifatida qarash mumkin.