Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Strukturaviy funksionalizm - структурный функционализм
-
 structural functionalism 
- funksionalizmdan farqli ravishda u turli 
strukturalaming tahlilidan ular tomonidan bajariladigan funksiyalarni 
topishga e'tibor qaratadi. T.Parsons tomonidan kiritilgan.
Stratalar - страты - stratum 
- boylik, prestij, hokimiyat va 
ta’limga turlicha imkoniyatlari bilan farqlanuvchi katta sotsial 
guruhlar.
Vertikal mobillik - вертикальная мобильность - vertical
mobility 
- Sorokinga ko‘ra, individ yoki sotsial guruh mavqyeining 
bir sotsial qatlamdan boshqa bir qatlamga, yuqoriga yoki quyiga qarab 
o‘zgarishi.
401

---

T. PARSONSNING STRUKTURAVIY-FUNKSIONAL
NAZARIYASI
Reja:
1. Talkott Parsonsning hayoti va ijodi
2. Sotsial harakat nazariyasi
3. Sotsial harakat tizimi
4. Strukturaviy funksionalizm g'oyasi
5. Jamiyat va uning turlari
6. Jamiyat evolyutsiyasi bosqichlari
1. 
Talkott Parsons 
XX 
asming yung yirik sotsiolog- 
nazariyotchilaridan biri. Ilmiy jumal sahifalarida uning ilk ishlari 
nashr etilganda yevropada jahon urushi oqibatida barqarorsizlik hukm 
surgan va bundanda ogMrroq voqyealar, sotsiologik nazariyaning 
buyuk namoyandalarining ilk avlodi sahnadan ketishi kuzatilayotgan 
edi (E.Dyurkgeym 1918-yil, M.Veber 1921-yil, V.Pareto 1923-yil 
vafot etgan edi; F.Tyonnis o ‘z ishlarini yozsada, ta’lim sohasidan 
ajratiigan, xalqaro ilmiy jamoatchilik bilan aloqalari uzilgan edi), 
AQSh esa ilmiy potensial kengayib borgan boisada, xali veri ilmiy 
dunyoning bir chetida qolib ketaverdi. Parsons vafot etganda AQSh 
yirik ilmiy hokimiyatga aylandi. Parsonsning olim sifatidagi hissasi 
nafaqat bunda, balki sotsiologik nazariyalar taraqqiyotida vorisiyikni 
y o ig a qo‘yganligi bilan belgilanadi. Klassik sotsiologlar ishlarini 
chuqur o‘rganib (ayniqsa, yevropa olimlari), ularning g ‘oyalarini 
chuqur tahlil qilib, ularning boy tajribasini o ‘z konsepsiyalarida 
boyitdi. Parsonsning nazariy ishlariga e'tibor qilsak, ularda klassik 
sotsiologlaming bugungi kunimizgacha ham eskirmagan, boy 
me'rosini to‘la holda saqlab qolinganini ko‘rishimiz mumkin.
Talkott Parsons (1902-1979) 1902-yil 13-dekabrda AQShda, 
Kolorado shtatining Kolorado-Springs shahrida tug‘ilgan. U ziyoli 
oiladan kelib chiqqan, otasi kongregatsiya ruhoniysi, professor va 
oxir-oqibat uncha katta boim agan kollejning prezidenti boigan. 
Parsons noyob iste’dod egasi boigan, shuningdek o ‘ziga xos sintetik 
tafakkurga ega bo‘lib, u tabiatshunoslik, iqtisod, sotsiologiya faniari 
sirlarini chuqur o‘rgandi. Dastlabki taiim ni 1920-1924-yillarda 
Garvarddagi Amxerst kollejida tibbiyot bo‘yicha olgan, uning
402

---

Junyoqarashi shakllanishiga ushbu davming mashhur iqtisodchi olimi 
Hilton Xamilton katta ta’sir etdi - uning ijtimoiy fanlarga bo‘lgan 
qiziqishi kuchaydi. Afsuski, Parsons kollejni bitirishiga bir yil 
qolganda bu olim kollejdan haydaladi. Psrsons biologiya, falsafa, va 
ayniqsa I.Kantning «Sof aqlning tanqidi» asarini chuqur o‘rgandi. U 
Angliya adabiyoti kurslarida qatnashmoqchi edi. Aspiranturada 
o'qishni juda orzu qilardi, hatto meditsina bo‘yicha ham shuhrat 
qozonmoqchi boidi.
Bobosining 
yordamida 
Londondagi 
iqtisod 
maktabida 
aspiranturada o‘qishni davom ettirgan. Undan so‘ng 1925-1926- 
villarda Germaniyaning Geydelberg universitetida ta iim olgan. 
Geydelbergda Maks Veber o‘zining eng obro‘-e'tibor qozongan 
davrlarini o ‘tkazgan Parsonsning bu yerga kelishidan besh yil oldin 
vafot etgan edi. Vebeming bevasi o‘z uyida uchrashuvlar tashkil etar 
edi, Parsons ham ularga tashrif buyurar edi. Vebeming ijodidan kuchli 
ta’sirlangan Parsons uning «Protestant etikasi va kapitalizm ruhi» 
asarini ingliz tiliga tarjima qilgan. Geydelbergda u Edgar Zamin 
rahbaligida «Yangi nemis adabiyotida kapitalizm tushunchasi» 
mavzusida dissertatsiya yozishga kirishadi, asosiy e'tiborini Vemer 
Zombartning «Hozirgi zamon kapitalizmi» nomli yirik asari va Maks 
Veber taiim otiga qaratadi. Parsons ilmiy tadqiqotining ikki asosiy 
yo‘nalishi quyidagilar boigan:
1. 
Kapitalizmning ijtimoiy iqtisodiy tizim sifatidagi tabiati;
2. 
Maks Veber sotsiologiyaning yirik nazariyotchisi.
Amxrestda o‘qituvchilikning birinchi tili hamda dissertatsiya
ustida nutq bilan ishlash jarayonida iqtisod va siyosat o‘rtasidagi 
o'zaro munosabat masalasini o‘rganishga kirishish zarurligini sezdi.
Nomzodlik darajasini olganidan so‘ng Parsons fakultet dekani 
boiib kelgan Richard Merdiam bilan uchrashadi. U Pas’hrsonsga 
katta yordam beradi. Merdiam Parsonsning Geydelbergda olgan 
iqtisodiy bilimlarini yanada chuqurlashtirishga turtki beradi va 
yordam qiladi. Natijada parsons Germaniyaning falsafa doktori 
unvonini oladi. Merdiam Parsonsni Garvardga o‘qituvchilikka tavsiya 
beradi va joylashishga yordam beradi. 1927-yildan boshlab Garvard 
universitetida iqtisodiyotdan dars berishni boshlaydi. Garvardlik 
iqtisodchilar T.Parsons dunyoqarashiga katta ta’sir etdi. Ayniqsa, 
tarixchi va iqtisodchi Edving Gey unga juda samimiy munosabatda 
boiadi va yordam qiladi. Iqtisod nazariyasi asta-sekin Parsons uchun
403

---

“ichki nazariy matritsa b o iib bordi”. Bunga yana sotsiologiya 
nazariyasi ham qo‘shila boradi. Parsonsni, ayniqsa, Alfreyd Marshall 
iqtisodiy nazariyasi juda qiziqtirdi. Marshall o‘sha davr «ortdoksal» 
yoki «neoklassik» iqtisodiy nazariyasi bo‘yicha dunyoda juda 
mashhur edi.
Marshallning iqtisodiy sotsiologiyasi, ya’ni iqtisod bilan 
sotsiologiyani birga qo‘shilishi Parsons uchun kelgusida shuhrat 
qozonishga va to‘g ‘ri nazariy yo‘l olishga imkon berdi. Shu yeming 
o‘zida 1931-yilda sotsiologiya fakultetida ishga o‘tadi va shu yerda 
P.Sorokin bilan tanishadi. Bu universitetda u 42 yil davomida ishlagan 
va 
1973-yilda 
nafaqaga 
chiqqan. 
1944-yilda 
u 
Garvard 
universitetining sotsiologiya fakultetiga dekan boigan. 1949-yilda 
AQShning sharqiy shtatlari sotsiologiya assotsiatsiyasining prezidenti 
etib saylangan. Parsons Amerika Fanlar Akademiyasiga prezident 
bo‘lgan, u bunday yuqori martabaga erishgan birinchi jamiyatshunos 
boigan.
Talkott Parsons 1979-yil 8-mayda Myunxenda olamdan o‘tgan.
Parsons o‘z faoliyatini iqtisodchi sifatida boshlagan. Angliyada 
b o ia turib A.Marshall, Germaniyada o‘qiyotgan paytida esa 
qarashlari o‘ziga yaxshi ta’sir ko‘rsatgan F.Tyonnis, G.Zimmel, 
M.Veber faoliyati bilan tanishib chiqqan. Darvoqye, uning birinchi va 
eng asosiy kitobi hisoblangan “Sotsial harakat tizimi”ni (1937) 
“Zimmelni hozir kim o‘qimoqda?”, degan savol bilan boshlagan1. Bu 
kitob XX asming eng yaxshi nazariy sotsiologik izlanishlardan biri 
hisoblanadi. Parsonsning o‘zi ushbu kitobni professional faoliyatidagi 
katta burilish nuqtasi, deb hisoblagan.
Yuqoridagidan tashqari quyidagi asosiy kitoblari mavjud: “Sotsial 
tizim” (1951), “Harakatning umumqamrovli nazariyasiga” (E.Shilz 
bilan hammualliflikda, 1951), “Jamiyat: evolyutsion va qiyosiy 
istiqbollar” (1966), “Sotsiologik nazariya va zamonaviy jamiyat” 
(1967), “Sotsial struktura va shaxs” (1970), “Sotsial tizim va harakat 
nazariyasi evolyutsiyasi” (1977), “Harakat nazariyasi va inson 
tuzilishi” (1978) kabi asarlami yozgan. Rus tiliga Parsonsning 2 ta 
yirik asari taijima qilingan. Uning asarlari tushunish uchun qiyin 
boiib hisblanadi.
5 Qarang: Парсонс Т. О структуре социального действия. - М .; А кадемический проспект, 2002.
4 0 4

---

Parsons o‘zining tashqi dunyodan uzilgan hayoti davomida 
(deyarli butun ijodiy hayotini Garvard universitetida o‘tkazgan) 
sotsiologiya doirasida yirik asarlar boim agan bir paytda mashhurlik 
cho‘qqisiga ko‘tarilgan paytlari ham bo‘lgan, shuningdek, 1970- 
yillarda uning faoliyati qattiq tanqid ostiga olingan va asarlarining 
qadr-qimmati yerga urilgan paytlami ham boshidan o ‘tkazgan. 
Shunday b o isa ham u o‘ziga hamda fikr va g‘oyalarining kelajakda 
sotsiologiya fani va umuman jamiyatga katta foyda keltirishiga 
ishongan.
Parsons yaratgan asosiy konsepsiyalarga quyidagilar kiradi: 
sotsial harakat, 
sotsial 
tizim 
va 
strukturaviy 
fimksionalizm 
nazariyalari. Uslubiy jihatdan ular bir-biri bilan bog‘liq va ularning 
asosida birinchisi, ya’ni sotsial harakat nazariyasi turadi. Bu 
nazariyalaming har birining mazmun-mohiyatini qolgan ikkisining u 
yoki bu jihatiga to‘xtalib o‘tmasdan tushuntirishning iloji yo‘q. 
Bundan tashqari, ushbu nazariyalar Parsons ijodida mana shu ketma- 
ketlikda taqdim etilgan.
Umumiy qilib aytganda, Parsonsning jamiyatga va uning 
evolyutsion taraqqiyoti tahliliga bag‘ishlangan sotsiologiyasi undagi 
barqarorlik, integratsiya, tartib va muvozanatni asoslashga qaratilgan 
deyish mumkin. Uning ijodi mavhum xususiyatga ega bo‘lgan sof 
nazariya taraqqiyotining namunasi hisoblanadi. Parsonsdan nega 
bunday umumiy va mavhum nazariya bilan shug‘uIlanayotganligini 
so‘rashganda u: “Men jamiyatni o‘rganishga kirishayotganimda 
sotsiologik nazariyaning barcha xususiy sohalari allaqachon tanlab 
boiingan edi, shu sababli ham umumqamrovli nazariyani tanlashdan 
boshqa choram qolmagan edi”, deb yarim hazil tarzda javob bergan 
ekan1.
Parsonsning mavhum tabiatga ega boigan nazariyasi bir necha 
bor kulguga ham olingan. Bir misolni keltiradigan boisak, u 
R.Mertonning 
mashhur 
sotsiolog 
va 
sotsial 
psixolog 
olim 
G.M.Andreevaning savoliga javobi bilan bogiiq.
Merton 1960-yillarda Sovet Ittifoqiga boigan tashrif buyurib 
Faniari Akademiyasi Falsafa institutida zamonaviy sotsiologik 
nazariyalar holati haqida ma’ruza qilgan edi. Hisobotdan so‘ng unga
1 Qarang: Зборовский Г.Е. И стория социологии: современный этап: учеб. для вузов. 2 -е изд.,
испр. 
и 
доп.
- С ургут [и др.]: РИО СурГПУ, 2015. - С . 61.
405

---

bir necha savollar bilan murojaat qilishgan. Usha savollardan biri 
Andreevaga tegishli edi va u Parsonsning mavhum nazariyalarini 
tushunish qiyinligi bilan bog‘liq bo‘lgan. Savol quyidagicha edi: 
“Janob Merton! Parsonsning nazariyalari mazmun-mohiyatini qanday 
qilib tushunasiz? Men ulami o‘qiganimda ko‘pi bilan 10% ini 
tushunaman”. Merton hazilomuz tabassum qilib, darhol javob berdi: 
“Bilasizmi, men ham uni 
o‘qiganimda 20% 
dan ortig‘ini 
tushunmayman, lekin o‘ylashimcha, Parsons ham o‘z asarlarini 
o‘qiganida 30% dan ko'pini tushunmagan bo‘lsa kerak” 1.
Ko‘pgina 
nazariyotchi 
olimlar 
Parsonsning 
qarashlari 
shakllanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Ular orasida birinchi navbatda 
E.Dyurkgeym va M.Veber nomlarini tilga olmay ilojimiz yo'q. 
Parsons E.Dyurgeymni tushunish uchun uning «Ijtimoiy mehnat 
taqsimoti to‘g‘risida» (1893) asarini o‘rgandi. Natijada u Dyurkgeym 
qarashlari Vebeming kapitalizm rivojlanishi va Marshallning erkin 
tadbirkorlik konsepsiyasi bilan bogianganligini ko‘rsatdi. Dyurkgeym 
va Vebeming asosan sotsial harakat va strukturaviy funksional tahlil 
nazariyalariga ta’sirini e'tirof etish lozim.
Bundan tashqari, jamiyat va uning tarkibiga tizimli yondashuv 
borasidagi fikrlar haqida gapirganda V.Pareto va A.Marshallami ham 
eslab o ‘tish joiz. Parsonsning jamiyatning sotsiomadaniy taraqqiyoti 
borasidagi qarashlariga Britaniya sotsial antropologiyasi va uning eng 
ko'zga ko‘ringan ikki vakillari hisoblangan B.Malinovskiy v 
A.RadklifT-Braunlaming faoliyati jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Parsonsning 
o‘zi sotsiologik nazariyasini uch yo‘nalish sintezi sifatida talqin etgan: 
Dyurkgeymning strukturaviy funksional tahlili, Vebeming sotsial 
harakat nazariyasi, Malinovskiy va Radkliff-Braunning sotsial 
antropologiyasi.
Parsons nazariyasining g‘oyaviy asoslarini qidirishda shuni 
inobatga olish zarurki, Amerika sotsiologik nazariyasi yevropa 
sotsiologiyasining Dyurkgeym, Veber, Pareto va shu kabi yirik 
vakillari tomonidan asos solingan nazariy an'analari negizida paydo 
bo'lgan.
Parsons ishlarining asosiy qismi ulaming g‘oyalariga xos boigan 
xususiyatlar bilan yo‘g‘rilgan. Parsons olamni qadriyat, me'yor, 
ahamiyat kabi g‘oyaviy tushunchalari asosida ko‘rgan. U asosiy
1 Зборовский Г.Е. И стория социологии: современный этап: учеб. 
для
вузов. 2-е изд., испр и доп
- Сургут [и др.]: РИО СурГПУ, 2015. - С. 61.
4 0 6

---

e'tibomi harakatlar tizimida inson harakatini tashkil etishga qaratgan. 
Bunda u tizimni qismlaming oddiygina yig‘indisi emas, balki bir- 
biriga uzviy bog‘liq qismlar yig‘indisi sifatida tasaw ur qilgan. Bu 
ma’noda u jamiyatni tirik organizm tizimi sifatida olib qaragan. 
Parsons 
«tizim» i 
«funksiya» tushunchalarini 
fanga kiritib, 
T.Gobbsning “Sotsial tartibga qanday erishiladi?”, degan savoliga 
javob izlagan. Uning asosiy javobi shundan iborat b oigan edi: tizim 
muvozanatga, qismlami muvofiqlashtirishga, o ‘z mustaqilligini saqlab 
qolishga intiladi.
2. 
Yuqorida 
ta ’kidlab 
o‘tganimizdek, 
Parsons 
o‘zining 
nazariyasini shakllantirishda A.Marshall, V.Pareto, E.Dyurkgeym aa 
M.Veberlar tomonidan taqdim etilgan nazariyalaming eng ilg‘or 
jihatlarini umumlashtirishga harakat qilgan. Bu nazariyalar individ o ‘z 
harakatlarini ongli va ratsional tarzda amalga oshirishi g‘oyasini ilgari 
suradi. Shuningdek, aynan onglilik va ratsionallik individlaming bir- 
biriga nisbatan amalga oshiradigan harakatlarining asosini tashkil 
etadi. Lekin, individlar xulq-atvoridagi bu “egoizm” amalda ijtimoiy 
tartibga erishish mumkin emasligini taqazo etadi. Bu muammodan 
chiqib ketishning ikki y o ii bor edi: ijtimoiy tartibni individlaming 
ko‘ngilli va ongli tarzdagi kelishuvi natijasi sifatida olib qarash, yoki 
individlardan tashqarida - ulami o‘z harakatlarini bir-birlariga 
moslashtirishga majbur qiladigan “tashqi” omillarning mavjudligini 
tan olish.
Parsonsning sotsial harakat nazariyasi bu ikki y o in i murosaga 
olib kelishi lozim edi, ya’ni individlar xulq-atvorining ongliligi va 
ratsionalligi rad etmagan holda ijtimoiy tartibning shart-sharoitlari va 
unga erishish mumkinligini ko‘rsatishi lozim edi. Parsons bunday 
nazariyani yaratish uchun sotsial harakatga “utilitar” qarashga 
asoslangan mavhum muholifatni yaratishdan boshlaydi. Bu “utilitar 
konsepsiya”ning mazmun-mohiyati individning harakatlari uning 
ichki motivlariga asoslanganligi va o‘ta samarali usullar bilan o‘zining 
egoistik maqsadlariga erishishga yo‘naltirilganligi to ‘g‘risidagi 
tasawurni qamrab oladi. Sotsial harakatga bunday “pragmatik” qarash 
- barchani barchaga qarshi qo‘yish - sotsial tartibsizlikka olib keladi, 
kelishuv va barqarorlikka erishuv ehtimolini yo‘qqa chiqaradi.
Sotsiologik nazariya mumtozlarining asarlarini ko‘rib chiqib, 
Parsons ularda individual harakat turli xil maqsadlar va ularga 
erishishning turli usullaridan birining vaziyat bilan chegaralangan
407

---

ongli va ratsional tanlovi sifatida talqin etilgan, degan xulosaga keladi. 
Parsons vaziyatnining ikki turini farqlaydi: o‘zgaruvchan va
o‘zgarmaydigan. Birinchisi inson tomonidan o ‘zgartirilishi mumkin 
bo‘lgan omillami o‘z ichiga oladi, ular maqsadga erishish vositalari 
sifatida taqdim etilishi mumkin; ikkinchisi esa o ‘zgarmaydi, ya’ni 
harakatni aniqlaydigan shart-sharoitlami qamrab oladi. Bundan 
tashqari, har bir harakat ramziy darajada qayd etilishi zarur. Shunday 
qilib, harakat tarkib va jarayonlardan tashkil topadi, ular yordamida 
individ ahamiyatli (“belgilangan”, ramzli tarzda taqdim etilgan) 
intensiyalami shakllantiradi va konkret vaziyatlarda ulardan u yoki bu 
tarzda foydalanadi. Intensiya va uni qo‘llash harakat tizimining 
vaziyatdan kelib chiqib munosabatlami maqsadli tarzda o‘zgartirishga 
yo‘nalganligini (individual yoki jamoaviy) nazarda tutadi.
Parsons xulq-atvor tushunchasidan ko‘ra, harakat tushunchasini 
afzal ko‘radi, chunki nazariyotchi sifatida uni xulq-atvoming 
ko‘rinishlari emas, balki xulq-atvor ko‘rinishlarining barqaror 
yig‘indisi shaklanishi jarayoni, bu jarayonni boshqaruvchi uning 
natijalari va mexanizmlari qiziqtirar edi.
Faoliyat - insonning dunyo va ongni maqsadli o‘zgartirishi va 
qayta shakllantirishida namoyon boiuvchi, maqsad, vositalar va 
natijadan tashkil topgan jarayon.
Xulq-atvor - sub'ekt tomonidan m aium bir funksiyani 
realizatsiya qilish maqsadida amalga oshiriladigan va atrof-muhit 
bilan o ‘zaro ta’sirlashuvini taqozo etadigan, bir-biri bilan o‘zaro 
aloqador xatti-harakatlar tizimi. Xulq-atvorda inson shaxsi, uning 
xarakterining, temperamentining o‘ziga xos xususiyatlari, ehtiyoj lari, 
did-farosati namoyon bo'ladi, uning predmetlarga bo‘lgan munosabati 
ko‘rinadi.
Sotsial harakat konsepsiyasi va harakatning umumqamrovli 
nazariyasini Parsons o‘zining urushdan keyingi davrdagi ijodiy 
ishlarida ham davom ettiradi. Bulardan “Sotsial tizim” va 
“Harakatning umumqamrovli nazariyasiga” asarlarini misol qilib 
keltirish mumkin. U tomonidan taqdim etilgan harakatning umumiy 
modeli (Parsons uni «yagona (unit) harakat" deb nomlaydi) insonning 
har qanday harakatining umulashgan modeli sifatida tahliliy 
abstraksiyani namoyon etadi. Bu model o‘z ichiga quyidagilami oladi: 
birinchidan, harakat qiluvchi shaxs (aktor) - harakatga qilishga 
intilayotgan, ma’lum bir maqsadlarga ega va ularga erishish usullarini
408

---

■alqin etishga qodir inson;ikkinchidan, vaziyat - harakat yo‘naltirilgan 
va uni shartlab qo‘yadigan o‘zgaruvchan va o‘zgarmas omillar
Vaziyat bir necha ijtimoiy, madaniy, moddiy omillardan tashkil 
topadi, ular harakatning mavjud bo‘lishi ehtimolini belgilaydi va uni 
ianlash makonini chegaralaydi. Individual harakat sifatida xulq-atvor 
namunalari ma’lum bir belgilar tizimi bilan talqin etiladigan ongli 
xohish-istaklar asosida u yoki bu maqsadlarga erishish sifatida 
iushuntirilishi mumkin. Lekin inson harakatni amalga oshirishi uchun 
organizm va ramziy tizim (qayd etish tili) zarur, ulami individual 
darajada tushunib yetish mumkin emas.
Vaziyatni belgilab beruvchi birinchi omil - bu