Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Kashfiyot va ixtirolar dinamikasi
Vaqt
Ilm.kashfiyotl
ar umumiy
soni
Texn.ixtirola
r umumiy
soni
Geogr.kashfi
yotlar
umumiy soni
Umumiy
summa
1791-1800
149
113
7
269
1801-1810
228
128
6
362
1811-1820
286
157
13
456
1821-1830
388
227
16
631
1831-1840
441
313
9
763
1841-1850
534
356
9
899
1851-1860
584
423
13
1020
1861-1870
553
424
15
992
1871-1880
635
490
17
1142
1881-1890
663
477
13
1153
1891-1900
625
482
2
1109
1901-1910
552
309
1
862
Axloqiy ideallar va huquqiy me'yorlar umumlashgan holda etika 
va huquqning ideatsional, idealistik va hissiy tizimini shakllantiradi. 
Ideatsional qiziqishda (iudaizm, xristianlik, hinduizm, buddaviylik, 
zardushtiylik, islom va h.k.) oliy axloqiy qadriyat sifatida Xudo yoki 
Absolyutning o‘ta hissiy dunyosi tan olinadi. Hissiy dunyo kam 
ahamiyatli va ikkinchi darajali hisoblanadi. Buddaviylikda, masalan, 
barcha hissiy qadriyatlar (boylik, oltin, rohat, hokimiyat) qat'iy 
qoidalar darajasida tan olinmaydi. Etika va huquq me'yorlari 
Absolyutga asoslanadi va muqaddas matnlar bilan mustahkamlanadi. 
Hissiy lazzatlarga barcha ideatsional tizimlar salbiy munosabatda 
bo‘ladi, chunki ular narigi dunyodan lazzat olishga yo‘naltirilgan.
Hissiy axloqiy me'yorlar esa (oliy maqsad - lazzatlanish, hamma 
narsani qilish mumkin) dunyoviy lazzatlarga yaqin bo‘ladi, chunki 
ular hayotdan lazzat olishga yo‘naltirilgandir. Baxt tushunchasi bu 
yerda 
boshqacha 
ahamiyat 
kasb 
etadi. 
Agarda 
ideatsional 
madaniyatlarda baxt - Absolyutga yaqin bo‘lish va u bilan qo‘shilib 
ketish, hissiy etika esa komfort va maksimal qulaylikni nazarda tutadi.
Idealistik axloqiy me'yorlar ideatsionalistik va hissiylar sintezi 
hisoblanadi. Ular Absolyutni oliy qadriyat sifatida tan olishni ham, 
hissiy qadriyatlaming ijobiy bahosini ham o‘z ichiga oladi.
3 8 6

---

O lrta asrlarda yevropa madaniyatida hissiy etika umuman mavjud 
bo‘lmagan, lekin XV asrdan boshlab u ideatsional madaniyatni asta- 
sekinlik bilan siqib chiqara boshlagan, Uyg‘onish davrida o‘zining 
eng yuqori cho‘qqisiga erishgan.
Huquqiy madaniyat dinamikasida ham shunday manzarani 
kuzatish mumkin. Ideatsional tizimda qonunlar majmuasi Absolyut 
(Yaxve, Budda, Olloh) tomonidan beriladi, ulaming donoligiga 
shubha yo‘q. “Sud ko‘rsatmalari tizimi huquqiy ishlarda Absolyut 
aralashuvidagi e'tirofga asoslanadi. Deyarli har bir huquqiy harakat, u 
mulkni ayirboshlash yoki sotib olish bo‘ladimi, shartnoma tuzish yoki 
qarzni to‘lash bo‘ladimi bu muolajada biror narsani, hatto bitta harf 
yoki detalni 
o‘zgartirish imkoniyatini qoldirmaydigan may da 
detallargacha aniq bir muqaddas formulalar, harakatlami e'lon qilish 
orqali qayd etiladi. Xuddi shunday, biror muhim diniy amalda hyech 
qanday o‘zgartirishlarga yo‘l qo‘yilmaydi, huquqiy protseduralarda 
ham unda ishtirok etuvchi tomonlaming yoki boshqalaming 
manfaatlarini himoya qilgan holda o‘zgartirishlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
Hissiy 
madaniyatda 
huquqiy 
tizim 
inson 
tomonidan 
shakllantiriladi va bir guruhning ikkinchi bir guruhga bo‘ysundirishga 
yo‘naltirilgan bo‘ladi. Qonunlarga muntazam ravishda hukmron 
qatlam manfaati yuzasidan o ‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Huquqiy 
sanksiyaning maqsadi jinoyatchini qayta tarbiyalash, jamiyatning 
xavfsizligi va o‘ch olishdan iborat. Hissiy madaniyatda barcha 
munosabatlar yoki shartnoma, tomonlar kelishuvi asosiga quriladi, 
yoki 
hukmron 
strukturalar 
tomonidan 
yuklatilgani 
uchun 
umummajburiy hisoblanadi. Bunday kodeksni o‘tkazadigan hokimiyat 
- “teokratik emas, balki harbiy yoki jismoniy kuchga, boylik yoki 
qobiliyatga, yoki saylovchilar ishonchiga asoslanadi. Huquqiy 
avtoritetning qonuniyligi uchun hyech qanday ilohiy yoki yuqori 
darajada hissiy sanksiya talab etilmaganligi uchun nufiizli teokratik 
hokimiyat ehtimoli ham yo‘q bo‘ladi”.
Shunday qilib, Sorokinning sotsiodinamik modeli dunyo haqidagi 
yetakchi tasawurlar va uni qayd etish usullari asosida ajratib 
olinadigan ma’lum bir madaniyat turlarining ketma-ket tarzda 
almashinuvini nazarda tutadi. Bu jarayon yaxlit siklning uch fazasida 
namoyon bo‘ladi: (arxitektura, haykaltaroshlik, tasviriy san'at; musiqa, 
adabiyot, teatr, san'atshunoslik; din, falsafa, fan; tabiiy-ilmiy va 
texnik-texnologik kashfiyotlar; axloq-odob va huquq; siyosat;
3 8 7

---

iqtisodiyot; 
siyosiy 
konfliktlar; 
diniy 
faoliyat; 
oila-nikoh 
munosabatiari; shaxsning tarixiy tipi; dunyoqarash; erkinlik shakllari; 
davlat boshqaruvi). Bu sohalaming har birining dinamikasida uch 
bosqich kuzatiladi, ular tugagandan keyin sikl yangilanadi. Sorokin 
quyidagilami ajratadi:
- ideatsional bosqich (bilish jarayonlari ustunlik qiladigan);
- idealistik bosqich (mafkura ustuvor boiadigan);
- hissiy bosqich (sensor kechinmalar ustuvor bo‘lgan).
Birinchi bosqichda olamni o‘zlashtirish amalga oshiriladi,
tashkiliy strukturalami shakllantirishga ko‘maklashuvchi xilma-xil 
shakllar (predmetli, lingvistik, bilishga oid, texnologik, me'yoriy) 
yaratiladi. Ikkinchi bosqichda bu shakllar inson faoliyatiga m aium bir 
cheklovlar qo‘yuvchi madaniy me'yorlar sifatida mustahkamlanadi. 
Shunday y o i bilan, masalan, san'atdagi uslub, qonunlar to‘plami, 
diniy taiim ot va ilmiy paradigmalar yaratiladi. Uchinchi bosqichda 
sotsiomadaniy me'yorlaming shakllangan va bardosh chegaralari 
egallangan innovatsion tajribalar uchun juda tor b o iib qoladi, natijada 
insonlar o‘z harakatlarini asoslash uchun hissiy kechinmalarga yana 
murojaat qiladilar.
Har bir bosqichga xos va mos keladigan o‘zining shaxsiy tipi 
mavjud. Alohida ta’kidlash lozimki, Sorokinning konsepsiyasi 
chiziqlilikdan, evolyutsionizmdan va progress nazariyasidan xoli 
madaniyat makrojarayonlari oqimi modelini yasashga boigan 
urunishi hisoblanadi. Bu model uni isbotlash uchun foydalanilgan 
ulkan empirik materialga qaramay, qandaydir idealizatsiya, ideal 
model sifatida namoyon boiadi, bunga Sorokinning o‘zi ham e'tibor 
qaratadi.
Shunday qilib, Sorokin madaniyatning sotsial fenomen sifatidagi 
rivojlanish, shakllanish va funksionallashuv jarayonini original va 
o‘ziga xos tarzda tushuntiradi, binobarin, sotsiologik tadqiqot ob'ekti 
masalasiga kelsak, Sorokin jahon sotsiologiyasi taraqqiyotiga katta 
hissa qo‘shadi, uning g‘oyalari bir qator sotsiologik maktablar 
faoliyatining asosini tashkil etadi.
Sorokin fikriga ko‘ra, jamiyat tizimlar tizimidir. U tabiiy- 
ekologik munosabatlaming mexanik evolyutsiyasi natijasi sifatida 
paydo boimaydi. Sotsiomadaniy, tarixiy munosabatlar insoniy o ‘zaro 
harakatlarda «qadriyat, me'yor, ramzlar» ko'rinishidagi yangi 
momentlaming paydo boiishi bilan bogiiq. Aynan shular ijtimoiy
3 8 8

---

hayot asosini tashkil etadi. Qadriyat va me'yorlaming xususiyatiga 
qarab jamiyatda turli xil guruhlar tashkil topadi, guruh a’zolarining 
huquqlari, funksiyalari, rollari, stratifikatsiya mexanizmi aniqlanadi. 
Umumiy sotsial struktura Sorokin tomonidan quyidagi ko‘rinishda 
tasvirlanadi:
I. Tartiblashmagan yoki yarim tartiblashgan guruhlaming asosiy 
shakllari: 
«tashqi» 
tartiblashgan 
guruhlar 
(masalan, 
gazeta
obunachilari va b.); olomon, notanish odamlar guruhi; insoniyat.
II. Bir qator qadriyatlarga qurilgan muhim «biryoqlama» 
guruhlar:
A) biosotsial guruhlar: irqiy, jinsiy, yoshga doir;
B) sotsiomadaniy guruhlar: urug‘, hududiy jamoa, etnik jamoa, 
professional jamoa, iqtisodiy gumh, diniy, siyosiy, elita.
III. Muhim «ko‘pyoqlama» guruhlar: oila, obshina, qabila, millat, 
kasta, tabaqa, sotsial sinf.
Bu guruhlaming barchasi xususiyatlariga ko‘ra farqlanib, bir-biri 
bilan murakkab o‘zaro aloqalarga kirishib yaxlit bir jamiyatni tashkil 
etadi. Lekin o‘zaro ta’sir asosida, demakki jamiyat asosida ham 
qadriyat va me'yorlar, ya’ni integrativ madaniy asos yotadi. Jamiyatga 
sotsiomadaniy tarzda qarab Sorokin o‘zining jamiyat taraqqiyoti, 
uning sotsiomadaniy dinamikasi haqidagi tasawurini taqdim etdi. 
Shunday qilib, tarix mobaynida hukmron sotsiomadaniy fenomanlar 
supertizimlari o‘z imkoniyatlarini yo‘qotib boradi va altemativ 
dunyoqarash bilan almashadi. Supertizimlaming bunday almashinuvi 
sotsial 
institutlaming 
va 
me'yoriy 
namunalaming 
radikal 
transformatsiyasi bilan birga kuzatiladi. Integrativ madaniy asosning 
buzilishi va yangi madaniy bazisning yaratilishi inqiroz, umsh, 
halokatlar bilan birga kechadi. Sotsiomadaniy o‘zgarishlar bilan birga 
individ xulq-atvori ham o ‘zgaradi. Bu nuqtai nazardan Sorokin 
birinchi jahon urushini ham, 1917-yil inqilobini ham baholagan.
Sorokin - sotsial stratifikatsiya, sotsial makon va sotsial mobillik 
nazariyalarining asoschilaridan biri. 0 ‘zining sotsial stratifikatsiya 
nazariyasida Sorokin har qanday jamiyat bir turli emasligini, uni 
tashkil etuvchi qatlamlar bir qator mezonlarga ko‘ra aniqlanishini 
tushuntiradi: mulkiy tengsizlik, ma’lumotiga ko‘ra tengsizlik. Sotsial 
mobillik nazariyasida u bir ijtimoiy qatlamdan boshqasiga o'tish 
jarayonini tushuntirb o‘tadi. Unga bir qator g‘oyalar tegishli: 
konvergensiya nazariyasi (yaqinlashish, bir xil xususiyatlami egallash,
38 9

---

XX asrda barcha jamiyatlar bitta yo‘nalish bo‘yicha rivojlanmoqda va 
ular o'rtasida tafovutdan ko‘ra umumiylik ko'proqdir, istiqbolda 
tafovutlar umumanjuz'iy bo‘lib qoladi).
Sorokin «sotsial makon» tushunchasini kiritadi va unga 
ilgarigidan ko‘ra boshqacharoq mazmun-mohiyat kasb etadi -
jamiyatning yaxlitlik sifatidagi barcha a’zolari yig‘indisi. Insonlar 
teng bo‘lmagan bu jamiyatda ular atrof-muhitdagilar fikri, tasawurida 
turlicha o‘rin egallaydilar. Ayrimlar sotsial muhitda yuqori, boshqalari 
esa quyiroqda joylashadi. Sotsial makon Sorokinga ko‘ra abstrakt, 
shartli makonni ifodalaydi, unda insonlar va insonlar guruhlari 
ijtimoiy tasawurlargi ko‘ra nisbiy makonni egallaydilar: karera qilgan 
inson haqida «ko‘tarilibdi» degan fikrni bildiradilar. Sotsial makon 
deganda Sorokin nafaqat uch o‘lchamli geometrik makonni, balki 
ko‘p o'lchamli makonni tushunadi. U yozadi:
1) sotsial makon - bu yer aholisi;
2) sotsial holat - bu aholining barcha guruhlari bilan aloqalar, har 
bir guruh ichida, ya’ni uning a ’zolari bilan aloqalar yig‘indisidir;
3) insonning sotsial olamdagi holati bu aloqalaming yo‘lga 
qo‘yilganligi bilan aniqlanadi;
4) bunday guruhlaming yig‘indisi, shuningdek, ulaming har 
biridagi holatlar yig‘indisi har qanday individning sotsial holatini 
aniqlashga yordam beradigan sotsial koordinatlar tizimini tashkil 
etadi1.
Bundan kelib chiqadiki, bir xil sotsial guruhga mansub bo‘lgan va 
ushbu guruhlar doirasida deyarli bir xil funksiyalami bajaruvchi 
insonlar bir xil sotsial holatga ega bo‘ladilar. U yozadiki, mezonlar 
sonini ikkitagacha qisqartirish mumkin, sotsial makonning asosiy 
mezonlari sifatida - vertikal va gorizontal ko‘chishni oladi. Gorizontal 
bo‘yicha insonlaming sotsial holati bir xil, vertikal bo‘yicha esa 
farqlanadi. Sorokin uchun bu terminlar sotsial voqyea-hodisalami 
tahlil qilish va tasvirlashda, sotsial mobillikni tushuntirishda qulay edi.
Sotsial mobillik - sotsial holatda harakatlanish demakdir, 
jamiyatda doimiy ro‘y beradigan, insonlaming o‘z mavqyeini 
o‘zgartirishi. Sorokin insonlar ular yordamida o ‘zining maqomlarini 
o‘zgartiradigan asosiy kanallami (liftlar) - ma’lumot, armiya, 
cherkov, biznes - ajratib ko‘rsatadi. Sorokin jamiyat insonlar ham
1 СорокнцсП А. Ч еловек. Ц ивилизация. О бщество. - М., 1992. - С. 297-299.
3 9 0

---

jismoniy jihatdan, real, ham shavtli tarzda, atrof-muhitdagilar va 
opining fikriga ko‘ra ko‘chib yuradi, deya tadqiqotlarga o'sdnmg 
katta hissasini qo‘shadi. Ko‘chishlarni mustahkamlash uchun u sotsial 
shkalalar bilan bogiiq tushunchalarni kiritadi:
- vertikai va gorizontal mobillik (gorizontal 
- maqomni 
o‘zgartirmagan holda, vertikal - maqomni o‘zgartirgan holda);
- individual va guruhiy mobillik (butun bir guruhning jamiyatdagi 
maqomining o zgarishi, ya’ni jamiyat bahosinmg o‘zgarishiga guruhiy 
mobillik deyiladi. Masalan, XX asming 60-yiUarida fi/Jklarriing 
avtoriteti o ‘sgan);
- o‘suvchi va pasayuvchi dinamika. Maqoro ko'farUganda 
o‘suvchi, tushganda ~ pasayuvchi (1917-yil inqilobidan keyin 
dvoryanlarda pasayuvchi, ishchi va dehqonlarda o ‘suvchi dinamika 
kuzatilgan)1.
Sorokin sotsial mobillik ijobiy hodisa b o iib demokrauk. dinamik 
jamiyatlarga xos degan xulosaga keladi. Faqatgina butun bir jamiyat 
dinamik harakat, keskin mobillik holatiga tushib qolgan vaziyat 
bundan mustasno. Bu inqirozni anglatadi, beqrorlik, jamiyat uchun 
ma’qul boim agan mobillik, ammo boshqa holat - zid vaziyat -
totalitar jamiyatlarga xos hyech qanday mobillikning уo qiigi. 
Amerikalik sotsiologlar Amerika uchun eng optimal sotsial mobillik 
sifatida har bir tozalovchining millionerga aylanishi aksiomasini 
oladilar.
6. 
Oldingi sahifalarda qayd etib oigariimizdek, Sorokinning ilk 
asarlarida ham integralizm tamoyillarini ko'rib oiishim iz mumkin 
boiadi, lekin integratsiya va integratsion jarayonlarni talqin qilishi 
davrlar o‘tib o'zgargan va oxir-oqibat integralizm falsafasiga 
aylangan.
0 ‘zining birinchi yirik asari boim ish «Sotsiologiya tfzimi»da 
integratsiya ierarxiyasini sotsial statikaning turli dan*) atari bo‘yicha 
tushuntirishga harakat qiladi. Bu bosqichda integratsiya Sorokin 
tomonidan integratsiya turli elementlaming o '/am ta ’sirlashuvi 
asosida sotsial yaxlitlikka birlashishiga koinaklashuvchi mcxanizm, 
jarayon va omillar yigindisi sifatida talqin etilgan, Shu 
nuqtayi 
nazardan «Sotsiologiya tizimi» mazmunini talqin 
eiilsa, 
Sorokinning 
sotsial statika darajalarini (individlararo. elemental-. 
kimwiyativ