Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

mavhum; idealistik
jamiyatlar esa hissiylik va diniylikning o ‘rtasidagi tumi ifodalaydi.
Sotsial o‘zgarishlami amalga oshiruvchi kuch har bir tizimning 
ichki m antigiga borib taqaladi, ya’ni ichki bosim ostida tizim o‘ziga 
xos boigan tafakkur tarzini imkon darajasida kengaytiradi. Shunday 
qilib, hissiy jamiyatda oxir-oqibat his-tuyg‘ulaming roli shu qadar 
oshib ketadiki, u o‘zining halok boiishigi asos yaratadi. Hissiylik eng 
so‘nggi mantiqiy nuqtaga yetib boradi, va insonlar mavhum 
(mushohadaga asoslangan) tizimdan chora izlaydilar. Tizim hal 
qiluvchi ta’sirga ega boigan paytdan boshlab, u ham o‘zining so‘nggi 
nuqtasiga intiladi, natijada jamiyat ortiqcha darajada diniy bo iib 
qoladi. Keyingi faza - idealistik madaniyatning rivojlanishni 
boshlashi, oxir-oqibat, sikl yana takrorlanadi. Sorokin nafaqat sotsial 
o‘zgarishlar nazariyasini ishlab chiqdi, balki uning isboti uchun san'at, 
falsafa siyosat va boshqa sohalardan yorqin dallillar ham keltirdi. 
Shubhasiz, bu juda buyuk ijod edi.
Sorokin nazariyasini maqsadi - kitobxonga uning ijodini his 
qilish imkonini berishdan iborat bo igan bu qadar qisqa sharh bilan 
tugallash mumkin emas. Nima uchun Sorokin sotsiologlaming 
g‘azabiga uchraganligining sababini tushuntirish qiyin. Balki, bu 
Sorokinning tanqid qilishni yoqtirganligi va bu haqida «Zamonaviy 
sotsiologiya va u bilan 
aloqador fanlaming erkaliklari 
va 
kamchiliklari» (1956) asari bilan bo g iiq boiishi mumkin. Balki, 
Sorokin sotsiologiya nazariyotchilarimng keyingi avlodi bilan qayta 
kashf etilishi mumkin. Hozirgi paytda uning ijodi sotsiologiya 
nazariyasining hukmron tendensiyasi ortida qolmoqda1.
7. 
Sorokinning shaxs sifatida shakllanishi jarayonini qarab chiqib, 
shu m aium boidiki, uning hayotida ikki davrni - rus va Amerika 
davrini ajratib olish kerak boiadi. Rus davrining ahamiyati o‘zining 
qisqaligiga 
qaramasdan 
muhim, 
chunki 
shu 
davrda 
uning 
dunyoqarashi, olim sifatidagi ijtimoiy-siyosiy pozitsiyasi poydevori 
qo‘yilgan. Emigratsiyada Sorokin o‘zining Rossiyada tanishib chiqqan
1 George Ritzer. Sociological Theory. E ighth Edition. M e G raw -H ill 2010. - P. 207.
3 9 7

---

g‘oyalarini rivojlantirgan va tadqiq qilgan. Aynan xorijda uning 
tarixiy, sotsiologik, falsafiy qarashlariga ehtiyoj boigan va ular tan 
olingan. Garvardda Pitirim Sorokin o‘zining g ‘oyalarini hayotga 
tadbiq qilish uchun zarur shart-sharoitlarga ega boigan. Jahon 
miqyosidagi 
tadqiqot markazlari, 
XX 
asming buyuk 
ilmiy 
kashfiyotlari bilan tanishish uning ilmiy yo‘nalishini shakllanishida 
muhim bir boshlang‘ich nuqta bo‘ldi.
Sorokinning ilmiy qarashlari shakllanishiga N.K.Mixaylovskiy, 
P.L.Lavrov, V.M.Chemov, P.A.Kropotkinlar nazariyalari ta ’sir 
ko'rsatgan. Sorokinning XIX asr oxiri - XX asr boshlarida 
Rossiyadagi sotsiologik fikr namoyandalari - M.M.Kovalevskiy, 
ye.V. de Roberti, L.I.Petrajitskiylar g‘oyalari bilan tanishuvi olimning 
shaxsiy ilmiy pozitsiyasini shakllantirishiga, o‘z tadqiqiy qiziqishlari 
doirasini aniqlashiga yordam berdi.
Jamiyatni 
o‘zini 
anglashiga 
barcha 
ijtimoiy 
fanlaming 
birgalikdagi harakatlari bilan eirishish mumkinligini tushungan 
Sorokin umumiy va xususiy fanlar metodlarini, ayniqsa sotsiologiya 
va tarixni, sintezlash samarali boiishini ta’kidlaydi. Sotsiologiyaning 
«generalizatsiyalash» 
rolidan 
farqli 
ravishda 
tarixga 
u 
«individualizatsiyalash» 
-
dunyoning 
organikdan 
yuqori 
xususiyatlarini o'rganishga asoslangan rolini beradi. Tarixning ob'ekti 
bo‘lib, Sorokin fikriga ko‘ra, insonlaming o ‘zaro ta’sirlashuvi 
natijasini namoyon qiluvchi empirik faktlar o‘rtaga chiqadi. Sorokin 
tarixni avloddan-avlodga o‘tuvchi ijtimoiy malaka sifatida talqin 
qilgan, shuning uchun tarixiy tahlilning asosiy vazifasi kelajakni 
bashlrat qilish uchun hodisalar va ulaming oqibatlari o‘rtasidagi 
sabab-oqibat munosabatlarini o‘rganishdan iborat bo‘lishi lozim.
Shuningdek, 
Sorokin 
integral 
nazariyasida 
tarixiy 
o‘zgarishlaming siklik xususiyati tarixiy jarayonni harakatga 
kelitruvchi kuchi, davriyligi to‘g‘risidagi qarashlari muhim o‘rin 
egallagan. U madaniyatningtuzilishi, funksiyalari, siklik taraqqiyotini 
tizimli yondoshuv asosida tushunishga ko‘maklashuvchi supertizimlar 
dinamikasi tizimini ishlab chiqdi. Bu sxemaga asosan madaniyat 
mohiyat tashkil etuvchi aloqalar asosida shakllanuvchi me'yoriy- 
semiotik tizimdir. Madaniyat turlari ular asosida qanday qadriyatlar 
turganligiga ko‘ra farqlanadi. 0 ‘zining integralizm falsafasi bilan 
birga Sorokin qadriyatlaming uch tizimini, shunga mos ravishda 
madaniyatning uch turini farqlaydi. Har bir madaniyat turi ijtimoiy
3 9 8

---

jihatdaninsonlaming 
harakatlari 
va 
munosabatlarining 
mustahkamligini, barqarorligini, oldindan bilish mumkinligini, 
nurasalililigini ta’minlagan holda funksionallashadi. Qachonki 
e'tiqodlar 
zaiflashsa, 
madaniy 
tizimning 
yaxlitligi 
buziladi, 
qadriyatlaming eski tizimi yangisi bilan almashadi, jamiyat esa nizolar 
va fojialami boshdan o‘tkazadi.
Tarixiy jarayonni uch sotsiomadaniy turlar almashinuvi sifatida 
qarab, Sorokin ularning har birining o‘zigagina xos bo‘lgan siyosiy, 
iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, diniy va mental tashkiloti, qadniyatlari 
tizimi va shaxs tipi mavjudligini qayd etadi.
Sorokinning urush va tinchlik muammosiga qarashlari uning 
hayot davomida o‘zgarib borgan. Ijodining ilk bosqichlarida bu 
masalalami yoritishda neopozitivizm va bixeviorizm nutai nazaridan 
yondoshgan. Bunda urush va tinchlikni o‘rganishda insonlaming 
reflektor xulq-atvori asos qilib olingan. Urushning asosiy sababi, 
Sorokin fikriga ko‘ra, sotsium a’zolari katta qismining asosiy 
instinktlar ini su'stemol qilinishi va siyosiy rejimning «eskirib ishdan 
chiqishi»; uning ijtimoiy ehtiyojlarga munosib tarzda javob qaytara 
olmay qolishi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, Sorokinga 
ko‘ra, urushlar va inqiloblar bir xil tabiatga ega, ular sotsium 
zaiflashib qolgan va o‘zining kuchi bilan muammolami hal qila 
olmaydigan holatga tushib qolgan, asosan aholining asosiy 
ehtiyoj larini qondira olmay qolgan murakkab paytda amalga oshadi. 
Emigratsiyada bo'la turib, 
Sorokin o‘zining urush haqidagi 
tasawurlarini o‘zgartirdi, ular hissiy sotsiomadaniy tartibotning 
dezintegratsiyasiga misol bo‘ldi. Urushning oldini olishda asosiy 
vosita sifatida jamiyatdagi mavjud madaniyat turini o‘zgartirish, yangi 
madaniyatni barpo etish olindi.
Dunyo tarixiy sahnasida yangi sotsiomadaniy integral siklning 
o‘sishi va hukmronligini bashorat qilib, Sorokin uning inson 
faoliyatining barcha sohalarida namoyon bo‘lishini tahlil qildi, u 
turlicha dunyoqarash yo‘nalishlarining o‘zaro singib ketishi va 
integratsiyasi xususiyatlarini ochib berdi. U Sharq va G‘arb 
o‘rtasidagi munosabatlarda izolyasionizm davrining tugashini, G‘arb 
va 
Sharq 
qadriyatlarining 
bir-biriga 
tobeligi 
va 
o‘zaro 
ta’sirlashuvining kuchayishini, kapitalistik va kommunistik tartibotlar 
va turmush tarzining integratsiyalashuvini oldindan ko‘ra bildi. Sotsial 
davriylik nazariyasini qo‘llab-quvvatlovchilardan farqli ravishda
3 9 9

---

Sorokin sivilizatsiyaning sifat jihatdan boshqacha bashoratini ilgari 
surdi: hissiy siklning halokati emas, balki tugashi, va yangi integral 
siklning boshlanishi.
Bugungi kunda Pitirim Sorokin ijodi kam o‘rganilgan, shuning 
uchun uning merosi o‘ziga xos diqqatli e'tibomi talab qiladi. Hozirda 
Sorokin ijodiga ham G ‘arb olimlarining, ham Rossiya olimlarining 
qiziqishi ortgan. Professor Garold Braun qayd etadi: «Pitirim 
Sorokinning jamiyatimiz qaysi yo‘nalishda ketishi haqidagi bashorati 
yuz foizga isbotlandi». Lekin bu olimning fikrlarining haqqoniyligini 
bilish va uni tushunish hammaga ham nasib qilmagan. Shuning uchun 
sotsiologlar oldida turgan birdan-bir muhim vazifa - olimning asosiy 
asarlarini tarjima qilish va nashr etishdan iborat.