Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Мид Дж. Азия // Американская социологическая мысль. Тексты. — М., 1996. - С. 226.
343

---

Xuddi Mid kabi, Blumer ham o‘zaro aloqaning ikki darajasi -
noramziy va ramziy aloqalami farqlaydi. Blumerga ko'ra, ular 
o‘rtasidagi farq, awalambor noramziy o‘zaro aloqa jonli tabiatga xos, 
ramziy o‘zaro aloqa esa faqat kishilik jamiyatiga xosdir.
Bu borada ramziy o ‘zaro aloqa fenomenining mohiyati inson 
integratsiyasining asosiy omili bo‘lmish tilning ramziy tabiati bilan 
bog‘liqdir. 
Muloqot 
jarayonida 
til 
turli 
odamlaming 
til 
konstruksiyalariga bir xil reaksiyasini hosil qiladi. Ayni damda, 
istalgan so‘z (ramz sifatida) maxsus m a’noga ega bo‘ladi. Bu m a’no 
esa, odamlar o‘rtasida o‘zaro aloqa qilish va ana shu m&’no to‘g‘risida 
kelishib olish natijasida paydo bo‘ladi. Pragmatizmga tayangan holda, 
Blumer obyektning ahamiyati unga xos boTgan xususiyatlar bilan 
emas, balki uning harakatdagi roli bilan belgilanadi, deb xulosa qiladi. 
Obyekt - bu uning kutilayotgan va haqiqiy sotsial o‘zaro aloqada 
anglatadigan mohiyatidir.
Mohiyatlar sotsial o ‘zaro aloqa jarayonlarida vujudga keladi. 
Sotsial o‘zaro aloqa deganda esa, Blumer faqat mikrojarayonlami 
tushungan. Mohiyatlaming o‘zi esa ramziy o‘zaro aloqa doirasida ham 
shaxslar o‘rtasidagi, ham hodisalar (obyektlar) o‘rtasidagi uzilmas 
aloqa usuli bo‘lib xizmat qiladi. Odamlar ramzlarga ma’nolar beradi, 
ya’ni, ulami talqin qiladi, natijada ular o‘zaro aloqa qiladigan 
obyektlar ma’noga ega bo‘ladi. Shu bois olim interpretatsiya tahliliga 
katta e’tibor qaratadi. U tufayli shaxs ob'ekt bilan qay tarzda o‘zaro 
aloqa qilishi ayon bo‘ladi. Interpretatsiya asosida harakat vaziyatini 
qayta aniqlash (yangicha aniqlash) mumkin boiadi.
Bu yerda shu holatni ham e'tiborga olish zarurki, tasvirlangan 
jarayon (aynan jarayon, o‘z holicha olingan qandaydir bir statik holat 
emas) nafaqat ayrim shaxsga, balki kamida (eng oddiy hodisa) ikki 
nafar o'zaro aloqa qiluvchi odamlarga taalluqli bo‘ladi. Binobarin, 
o‘zaro interpretatsiya jarayoni haqida gap ketmoqdaki, uning asosida 
o‘zaro tushunish tug‘iladi. Bu holda ramzlaming qo‘shma, ikki 
tomonlama, o‘zaro interpretatsiyasi jarayonida o‘ziga xos "sotsial 
voqyelikni yaratish" yuz beradi. Bu yaratish ma’nolami qabul qilish 
va ifodalashdan iborat bo‘lib, ular shaxslaming hayoti, munosabatlari, 
o‘zaro aloqalari, kommunikatsiyasi, muloqotining ramziy muhitini 
hosil qiladi.
Bosh asarlaridan biri - "Ramziy interaksionizm: istiqbol va 
uslub"ning (1969) birinchi bobida Blumer o‘z nazariyasining asosiy
3 44

---

qoidalarini quyidagicha bayon etadi: a) insoy faoliyati, ob'ektlarga 
nisbatan shaxslar baxsh etadigan m a’nolarga asoslangan holda amalga 
oshiriladi; b) ma’nolaming o‘zi odamlar kirishadigan sotsial o‘zaro 
aloqadan kelib chiqadi, ya’ni ular shaxslar o‘rtasidagi sotsial 
interaksiya mahsuli hisoblanadi; v) interpretatsiya, ya’ni har bir shaxs 
o‘z atrofidagi belgilarga (ramzlar) nisbatan qoilaydigan jarayon 
orqali ma’nolar o‘zgaradi va ishlatiladi1.
Blumeming mulohazalarini quyidagi oddiy misolda aniqlashtirish 
mumkin: stolda turgan oq qog‘oz inson o‘z fikrini yoza oladigan narsa 
deb, olma esa - yeyish mumkin bo‘lgan narsa, deb hisoblanadi. 
Boshqacha aytganda, odamlar narsalarga (ob'ektlar) nisbatan ularning 
ma’nolariga asoslangan holda ish ko‘radi. Ammo m a’nolar o ‘z- 
o‘zicha narsalarga xos emas va qandaydir bir shaxsiy tushuncha ham 
emas. Ular o‘zaro aloqa jarayonida paydo bo‘ladi va unga qo‘shilib 
.etadi, shuning uchun ma’nolar o‘z tabiatiga ko‘ra sotsial fenomen 
liisoblanadi. Ammo shu bilan birga, bu ma’nolar ularning odamlar 
tomonidan interpretatsiya qilinishi tufayli o ‘zgaradi. Binobarin, 
sotsiologiyaning bosh vazifalaridan biri - o‘zlarining kundalik sotsial 
iayoti doirasida odamlar tomonidan ob'ektlar m a’nosi interpretatsiya 
qilinishi usullarini o'rganishdir.
Shu tariqa, sotsiolog nazarida harakatdagi inson qandaydir tashqi 
falablaming oddiy ijrochisi bo‘lishni bas qiladi. Aksincha, o‘zaro 
aloqa sub'ektlari faoliyatining ijodiy natijalari asosiy bo‘lib qoladi. Bu 
natijalar esa odamlar ob'ektlaming ramzlari, belgilari, m a’nolarini 
interpretatsiya qilishi jarayonida namoyon bo'ladi. Mazkur qoidaning 
qabul qilinishi ramziy interaksionizmning mikrojarayonlami tahlil 
qilish sohasiga sotsiologik kirib borishi va buning uchun empirik 
tadqiqot usullarini qoilashiga yordam berdi. Chetga chiquvchi 
harakatning jinoiy 
shakllari, 
oila ichidagi 
interaksiya, 
turli 
submadaniyatlar shakllanishi jarayonlari shunday tadqiqotning eng 
qiziqarli sohalari b o iib qolmokda.
Midning izdoshi boiganligi sababli, Blumer Midning sotsial 
o zaro aloqa muammosini ramziy o‘zaro aloqa sifatida ko‘tarib 
■'hiqishini, uning sotsiologiyaga qo‘shgan katta hissasi, deb hisoblar 
'di. Blumerga ko‘ra, sotsiologik nuqtai nazardan jamiyat ramziy 
nteraksiya hisoblanadi. Shunga ko‘ra, sotsiologiyaning markaziy
1
Qarang: B lum er H. Symbolic Interactionism: Perspective and M ethod. New Jersy, 1969. Ch. 1.
3 4 5

---

muammosi - sotsial o'zaro aloqa va jamoaviy harakatni, ulaming 
sotsiolog tomonidan interpretatsiya qilinishi asosidagi ramziy nazariya 
sifatida o‘rganish bo‘lib qoladi.
Ramziy o‘zaro aloqani interaksiya jarayoni sifatida ko‘zdan 
kechira turib, Blumer bu tushunchani ayrim shaxs faoliyatini 
(harakatlari) ta’riflash uchun qo‘llash imkoniyati mavjudligini 
ta’kidlaydi. Bunga oddiy empirik kuzatish yordamida erishish 
mumkin. Bu fikmi Blumer o‘zining "Ramziy interaksionizm: istiqbol 
va uslub" nomli asarining "Jamiyat ramziy interaksiya sifatida" degan 
bobida quyidagicha ifodalaydi: "Har birimizga shunday harakatlar 
yaxshi tanish: inson o‘zidan achchiqlanadi, o‘zini o‘ziga qarshi 
qo‘yadi, o‘zi bilan g‘ururlanadi, o‘zi bilan o‘zi bahslashadi, o‘z 
jasurligini saqlab qolishga urinadi, o‘ziga o‘zi biror ish qilishi 
zarurligini aytadi, o‘z oldiga maqsadlar qo‘yadi, o‘zi bilan o‘zi 
murosa qiladi va buning uchun nima ish qilishi kerakligini 
rejalashtiradi. Inson o‘ziga nisbatan ana shunday yoki yuzlab 
boshqacha usullar orqali ish tutishi oddiy empirik kuzatuv yordamida 
tasdiqlanadi"1.
Blumer 
tomonidan 
uning 
nazariyasining 
markaziy 
kategoriyalardan biri sifatida taqdim etilgan “jamoaviy harakat” 
konsepsiyasiga ham to‘xtalib o‘tish zarur hisoblanadi. Uning ushbu 
mavzudagi asosiy asari ham analogik tarzda "Jamoaviy harakat"
(1951) deb nomlanadi. Har qanday guruh faolligini u jamoaviy 
harakat, deb tushunadi. "Guruhning faolligi, - deb yozadi Blumer, - 
ular o‘rtasida mehnat taqsimoti mavjudligini ko‘rsatadi va individual 
xulq-atvoming turli yoilari m a’lum tarzda o‘zaro moslashganligi 
yaqqol ko‘rinib turadi. Shu ma’noda guruh faolligi jamoaviy ish 
hisoblanadi"2.
Blumeming fikriga ko‘ra, jamoaviy harakat asosi - umumiy 
mohiyatlar hamda shaxslar guruhi orasida taqsimlanadigan kutilgan 
natijalardir (ekspektatsiyalar). Ammo har doim ham shunday 
boiavermaydi. Jamoaviy harakatning ko‘plab misollari va aniq 
holatlari borki, ular umumiy mohiyatlar va kutilgan natijalar ta’sirida 
aniqlanmaydi. Shaxslar guruhlarining jamoaviy harakatida ana
1
Blumer H. Symbolic Interactionism: Perspective and M ethod. New Jersy, 1969. - P. 70.
2
Блумер Г. Коллективное поведение // А мериканская социологическая мысль. Тексты. - М., 
1996. - С. 166.
346

---

shunday farqlanishlami yaxshiroq tushunish uchun, Blumer uning 
elementar va uyushgan shakllarini ajratib ko‘rsatadi.
Elementar shaklga u biror-bir qoida ta ’siri ostida amalga 
oshmaydigan jamoaviy harakatni kiritadi (jamoaviy harakatning 
elementar shakllariga misol tariqasida, Blumer junbushga kelgan 
olomonni, birjadagi sarosimani, harbiy vasvasani, sotsial tanglik 
holatini keltiradi).
Jamoaviy harakatning uyushgan shakllariga kelsak, ularga 
odatlar, diniy marosimlar, tashkilot, sotsial institutlar, ya’ni "noaniq 
va uyushmagan holatdan mustahkam va uyushgan maqomga o‘tib, 
muayyan taraqqiyotga erishadigan" shakllar kiradi1.
Elementar jamoaviy harakatni batafsil tahlil qilib, Blumer uning 
mexanizmlarini ochib beradi. Tiqilinch, jamoaviy hayajon, sotsial 
infeksiya shular jumlasiga kiradi. Infeksiya deganda Blumer, biror-bir 
kayfiyatlar, intilishlar yoki harakat shakllarining nisbatan tez, ongsiz 
va noratsional tarqalishini tushunadi va misol tariqasida, harbiy 
vasvasa evolyutsiyasini yoki birja sarosimasi rivojlanishi jarayonini 
keltiradi. Blumer ulaming harakati orqali elementar jamoaviy 
guruhlaming to‘rt tipini ajratadi va batafsil ta’riflaydi: 
harakatdagi olomon; 
ekspressiv olomon; 
omma; 
jamoatchilik.
Bu yerda u asosan G.Lebon, E.Ross va katta guruhga birlashgan 
odamlaming sotsial-psixologik holatlarini tahlil etgan boshqa 
tadqiqotchilarga ergashadi.
Harakatdagi 
olomon 
deganda 
Blumer 
kutilmaganda 
shakllanadigan guruhni tushunadi. Bu guruh faqat bugungi kunni 
o‘ylaydi, sotsial uyushqoqlikka, mehnat taqsimotiga, belgilangan 
rollar strukturasiga, tan olingan yetakchilikka, umumiy mohiyatlar va 
ekspektatsiyalarga 
ega 
emas. 
Bunday 
olomonni 
sotsiolog 
"nomadaniy" va "noma’naviy" guruh deb ataydi. Unda shaxs o ‘z 
ustidan nazoratni va oddiy tanqidni yo‘qotadi, boshqalaming 
harakatlariga javob qaytarishdan oldin, ulami tahlil va talqin qilishga 
qobiliyatsizligini namoyon etadi. Bu sharoitlarda shaxs o‘z atrofidagi 
odamlaming gaplariga osongina ishonib qo‘ya qoladi.
1
Блумер Г. Коллективное поведение // А мериканская социологическая мысль. Тексты. - М.,
1996. - С. 167.
3 4 7

---

Harakatdagi olomonning jamiyat uchun muayyan xavf solishini 
tushuna turib, Blumer unga qarshi kurashish borasida o‘z tavsiyalarini 
keltiradi. U shunday yozadi: "Olomon hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik 
yoki uni tarqatib yuborish uchun, diqqatni shunday qayta yo‘naltirish 
kerakki, u qaysidir bir obyektda jamoaviy mujassamlashmagan 
bo‘lsin. Olomon uzra nazorat asosida turgan nazariy tamoyil ana 
shunday. Olomon a ’zolarining diqqati turli ob'ektlarga qaratilgan 
vaqtda, ular uzviy aloqa bilan birlashgan olomonni emas, balki 
qandaydir shaxslar agregatini tashkil qiladi. Masalan, olomonni 
tarqatib yuborish mumkin bo‘lgan usullar quyidagicha: odamlami 
sarosimaga tushirish, ularda boshqa ob'ektlarga nisbatan qiziqish 
uyg‘otish, ulami munozaraga yoki asoslangan bahsga tortish"
Ekspressiv olomonning harakatdagi olomondan fundamental farqi 
shundaki, birinchisi aniq maqsad ishlab chiqmaydi va muayyan 
harakatlar rejasini tuzishda ishtirok etmaydi. U harakatlardagi ichki 
taranglikni yumshatadi. Bunday vaziyatda qo‘zg‘algan hissiyotlaming 
tashqi ifodasi yagona maqsadga aylanadi, shuning uchun jamoaviy 
harakat kulgi, yig‘i, baqirish, sakrash va raqs shakllariga kirishi 
mumkin.
Omma haqida so‘zlay turib, sotsiolog uning quyidagi farqlovchi 
qirralarini aytib o‘tadi: a) omma ishtirokchilarining turli xil sotsial 
mavqyei 
(kasbiy 
belgilarga, 
madaniy 
saviya 
va 
moddiy 
ta’minlanganlikka ko‘ra); b) shaxslaming anonimligi; v) omma 
a’zolarida o‘zaro aloqa va kechinmalar almashinuvi yo‘qligi; g) 
uyushqoqlik sustligi va olomonni farqlovchi hamjihatlik va birlik 
bilan 
harakat 
qilishga 
qobiliyatsizlik. 
Omma 
yakkalangan, 
boshqalardan 
ajratib 
qo‘yilgan 
shaxslaming 
qandaydir 
bir 
konglomeratidan tashkil topadi. Ulaming harakati - ommaviy harakati 
- hyech qanday oldindan belgilangan qoidaga yoki ekspektatsiyaga 
bo‘ysunmaydi va kutilmagan, o‘ziga xos va elementar boiadi.
Ommaviy harakatga misollar tariqasida, Blumer Klondayk oltin 
vasvasasini va Oklaxoma yer tangligini keltiradi. Masalan, vasvasa 
davrida har bir shaxs o‘z maqsadini ko‘zlagan, boshqalardan o‘zib 
ketishga uringan, har bir kishi faqat o‘zi haqida qayg‘urishga majbur 
bo‘lgan, shu bois oltin izlovchilar o‘rtasida sheriklik, sodiqlik va 
qonun-qoidaga rioya qilish juda kam kuzatilgan.
1
Блумер Г. Коллективное поведение // А мериканская социологическая мысль. Тексты. - М.,
1996. - С. 178.
3 4 8

---

Ommaviy harakatni ko‘rib chiqish davomida Blumer ommaviy 
reklama ta ’rifiga e'tibor qaratadi. Unda da’vat noma’lum shaxslarga 
qaratilishi kerak, ulaming har biri esa o ‘z tanloviga asoslangan holda 
ish ko‘radi. Xaridorlar jamiyatning turli qatlamlari vakillarini 
o z
ichiga olgan xilma-xil guruhni namoyon etadi; ammo reklama 
Iste'molchilari ommasining a’zolari va xaridorlar sifatida ular bir xil 
va mohiyatan o ‘xshash boiadi.
Blumer elementar jamoaviy harakatni tahlil qilish chog‘ida qarab 
o‘tgan yana bir jamoaviy guruh - jamoatchilikdir. Blumerga ko‘ra, u 
barqaror guruh sifatida mavjud bo‘lmaydi va o‘ylab qo‘yilgan reja 
natijasida emas, balki muayyan vaziyat va muammoga tabiiy javob 
tariqasida paydo bo‘ladi. Bu amorf gumh bo‘lib, uning hajmi va 
a’zolari tarkibi muammo bilan birgalikda o‘zgaradi. Jamoatchilik 
nimani qanday qilish kerakligi to‘g‘risidagi kelishmovchiliklar va 
munozaralari bilan ajralib turadi. Uning ichida tortishuv va nizolar 
vujudga keladi. Aynan shu holat jamoatchilikni olomondan sezilarli 
ajratib turadi, chunki olomon ishtirokchilari o‘zaro qoilab-quw atlash 
va birdamlik kabi xislatlarga ega bo‘ladi.
Blumer jamoaviy harakat subyektlari sifatida nafaqat kutilmagan 
jamoaviy guruhlami, 
balki 
sotsial 
xulq-atvoming o‘matilgan 
shakllarini ham qarab chiqadi. Bu shakllar orasida u umumiy, o ‘ziga 
xos va ekspressiv sotsial harakatlami ajratadi.
Umumiy sotsial harakatlarga u ishchilar, yoshlar, xotin-qizlar va 
tinchlik harakatlarini kiritadi. Bu harakatlar asosida - inson 
kadriyatlarining izchil va keng qamrovli o‘zgarishlari boiib, Blumer 
ulami madaniy oqimlar deb ataydi. Ular odamlar tafakkuridagi 
umumiy 
siljishlami 
ifodalaydi. 
Umumiy 
sotsial 
harakatlami 
belgilaydigan asosiy qadriyatlar qatorida salomatlikni, erkin taiim ni, 
xotin-qizlar emansipatsiyasini, ovoz berish huquqini kengaytirishni, 
bolalarga e'tibor kuchayishini va fanning o‘sib borayotgan nufuzini 
qayd etish mumkin.
O'ziga xos sotsial harakatlar orasida Blumer, awalambor, islohot 
va inqilob harakatlarini ajratib ko'rsatadi. Ular aniq belgilangan 
maqsadlarga, uyushqoqlikka, tarkibga, sodiq a’zolariga, shaxslaming 
muayyan maqomiy mavqyelariga ega. Umumiy jihatlar bilan birga, 
har bir harakat boshqasidan bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi: 
qanday maqsadni ko‘zlashi, vazifalari, xususiyati, taktikasi va h.k.
349

---

Ekspressiv sotsial harakatlarga kelsak, (Blumer ular qatoriga 
birinchi navbatda diniy harakatlar va modani (urf) kiritadi hamda 
ulami shu sifatda batafsil ko‘zdan kechiradi), ular sotsial tuzum 
institutlari 
yoki 
ularning 
haqiqiy 
xususiyatini 
o‘zgartirishga 
intilmaydi. 'Bu harakatlaming bosh ma’nosi - odamlaming 
shaxsiyatiga va sotsial tuzum xususiyatiga chuqur ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin bo‘lgan ekspressiv sotsial xulq-atvoming keskinligini biror 
tarzda yumshatishdir.
4. 
Kanada-Amerika sotsiologi Irvin Goffmanni (1922-1982) 
ko‘pincha ramziy interaksionizm vakili deb hisoblashadi. Chikago 
universitetining sotsiologiya maktabini "o‘tab" (uning mahobati va 
ahamiyati susaygan davrda), J.Mid g‘oyalari ta’sirida shakllanib va 
rivojlanib, u mazkur universitetda 1953-yili Shetland orollaridagi 
kommunikatsiya strukturalarini o‘rganishga bag‘ishlangan doktorlik 
dissertatsiyasini yoqladi. U aw al Vashingtonda (Ruhiy salomatlik 
milliy institutida) ishladi, so'ngra Berklida professor bo‘ldi. Goffman 
1981-yili Amerika sotsiologiya assotsiatsiyasining prezidenti etib 
saylandi. Bu esa AQSh ilmiy hamjamiyati uning katta xizmatlariga 
munosib baho berganini ko‘rsatadi.
Uning asosiy asarlari: "Kundalik hayotda o‘zini boshqalarga 
namoyon etish" (1959), "Aloqalar" 
(1961),
"Boshpanalar" (1961), 
"Jamoat joylarida o‘zini tutish" (1963), "Tamg‘a" (1964), "Olzaro 
harakat taomili: yuzma-yuz harakat ocherklari" (1967), "Strategik 
o‘zaro harakat" (1969), "Hadli tahlil" (1974), "Suhbat shakllari" 
(1981).
Ramziy 
interaksionizm 
doirasida 
«Men» 
tushunchasiga 
bag1 ishlangan eng muhim tadqiqot — bu Irvin Goffmanning 
«Kundalik hayotda o‘zini boshqalarga namoyon etish» asaridir 
(1959)1. Goffmanning «Men» konsepsiyasi Mid g‘oyalaridan ko‘p 
narsa olgan, xususan, I (spontan o‘zlik) bilan Me (o‘zlikning sotsial 
cheklovlari) o‘rtasidagi nizoni ko‘rib chiqish shu jumlaga kiradi. 
Mazkur ziddiyat Goffmanning u «bizning umuminsoniy «Men» va 
bizning ijtimoiylashgan «Men» tushunchalari o‘rtasidagi muhim 
kelishmovchilik» deb atagan muammoga bag* ishlangan tadqiqotida 
aks etgan. Bu nizo odamlar harakatlarimizdan kutayotgan natija bilan 
biz ehtimol kutgan tartibsiz harakatlar o‘rtasidagi tafovutlardan kelib
1 Qarang: Гофман И. П редставление себя другим в повседневной ж ю ни. - М ., 2000.
3 5 0

---

chiqadi. Biz, odamlar bizlardan kutilgan ishlami bajarish talabiga 
duch kelamiz. Bundan tashqari, biz ikkilanmasligimiz lozim. Goffman 
shu xususda aytganidek, «biz u yoki bu tarafga og‘ishga moyil 
bo‘lmasligimiz lozim». Q‘z imijini barqaror saqlab turish uchun, 
odamlar o‘zlarining sotsial ommasi oldida chiqadilar. Teatrallikka 
qiziqishi tufayli, Goffman dramaturgiyaga yoki sotsial hayotga 
qarashga e'tibor qaratdi.
Goffmanning 
«Men» 
tushunchasi 
uning 
dramaturgiyacha 
yondashuvi orqali shakllandi. Goffman uchun (Mid va boshqa ramziy 
interaksionistlaming aksariyati uchun ham) «Men» m a’lum bir 
vaziyatda joylashgan organik hodisa emas... Shuning uchun, «Men»ni 
tahlil eta turib, biz uning egasidan, insondan chalg‘iymiz. U esa 
«Men» tufayli hammadan ko‘proq yutadi yoki yutqazadi, chunki bu 
inson va uning tanasi shunchaki tayanchni ta’minlaydi, ana shu 
tayanch ustida ma’lum vaqt davomida jamoaviy faoliyatning biror 
mahsuloti o‘zini tutib turadi... «Men» tushunchalarini ishlab chiqarish 
va qaror toptirish vositalari bu tayanch ichida mavjud bo‘lmaydi.
Goffman sotsial «Men»ni aktoming mulki kabi emas, balki 
ko‘proq ijrochi va tomoshabin o‘rtasidagi sahnalashtirilgan o‘zaro 
aloqa mahsuli sifatida tushunardi. 0 ‘zlik «teatr effekti bo‘lib, ...ijro 
etilayotgan sahna tomonidan yaratiladi»1. Olzlik - sahnalashtirilgan 
o‘zaro aloqa mahsuli bo‘lgani sababli, u tomosha chog‘ida nobud 
bo‘lishi 
mumkin. 
O lz 
dramaturgiyasida 
Goffman 
bunday 
buzilishlaming oldi olinadigan yoki neytrallashtiriladigan jarayonlami 
ko‘zdan kechiradi. Garchi uning mulohazalarining katta qismi 
dramaturgiyaning ana shu ehtimolliklariga qaratilgan bo‘lsa-da, 
Goffman ko‘pgina sahnalar muvaffaqiyatli ijro etilayapti, deb 
uqtirardi. Natijada, odatdagi vaziyatlarda, ijrochilarga barqaror «Men» 
nisbati beriladi va u ijrochidan chiqayotgandek «ko‘rinadi».
Goffman fikricha, individlar o‘zaro aloqa qilgan chog‘da, ular 
boshqalar qabul qiladigan shaxsiy «Men»ni muayyan tushunishni 
tasvirlashni xohlaydilar. Ammo, hatto bu «Men»ni taqdim eta turib 
ham, ijrochilar tomoshabinlarning bir qismi spektaklni buzishlari 
mumkinligini anglab yetadi. Shu sababli ijrochilar ommani, ayniqsa 
uning qo‘poruvchi ta’sir ko‘rsatadigan a’zolarini nazorat qilish 
zaruriyatiga moslashadilar. Ijrochilar umid qilishicha, ular ommaga
1 Qarang: G eorge Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. M e Graw-НШ. 2010. — P. 376.
3 5 1

---

taqdim etadigan «Men» tushunchasi ular ijrochilami o‘zlari 
istagandek aniqlash uchun yetarli boiadi, deb umid qiladilar. 
Shuningdek, ijrochilar bu ommani o‘zlari xohlagandek harakat 
qilishga majbur etishini ko‘zlaydilar. Goffman bu juda muhim 
vazifani «tasawurni boshqarish» kabi ifodaladi. Bu boshqarish, 
ijrochilar duch keladigan muammolarga qaramay, muayyan tasawurni 
saqlab turish qoilaydigan usullarni hamda ular bu muammolarni hal 
etish uchun qoilaydigan usullarni o‘z ichiga oladi.
Teatr bilan shunday o ‘xshashlikka rioya qila turib, Goffman 
«sahnaning old tomoni» atamasidan foydalandi. Sahnaning old tomoni 
— bu tomoshani kuzatayotgan odamlar uchun vaziyatni odatda 
barqaror va umumlashgan holatda aniqlashtiradigan sahna joyidir. 
Keyin ana shu peshsahna doirasida Goffman sahna anjomlari va 
shaxsiy old tomonni ajratib ko‘rsatadi. Sahna anjomlari odatda 
tomosha chogida mavjud boiishi kerak boigan jismoniy sahnaga 
taalluqli. Busiz ijrochilar o‘ynay olishmaydi. Masalan, jarrohga 
operatsiya xonasi, taksichiga - mashina kerak va hokazo. Shaxsiy old 
tomon ekspressiv bezaklar elementlaridan iborat. Omma bu 
elementlami ijrochilarga qiyoslaydi va ular ijrochilarga sahnada 
hamroh boiishini kutadi. Masalan, jarroh tibbiy xalat kiyishi, unda 
m aium anjomlar boiishi ko'zda tutiladi.
So‘ngra Goffman shaxsiy old tomonni tashqi ko‘rinish va 
uslublarga ajratdi. Tashqi ko‘rinish bizga ijrochining sotsial maqomi 
haqida m aium qiladigan jihatlami o‘z ichiga oladi (masalan, 
jarrohning tibbiy xalati). Uslublar esa, ijrochi mazkur vaziyatda 
qanday rolni o‘ynashini m aium qiladi (masalan, muayyan odatlami 
qoilash, tashqi harakatlar). Xususan, keskin va yumshoq harakatlar 
uslubi tamomila turli tomoshalar turlarini namoyish etadi. Umuman 
olganda, biz tashqi ko‘rinish va uslublarning hamohangligini kutamiz.
Garchi Goffinan old tomon va o‘z tizimining boshqa jihatlarini 
ramziy interaksionist sifatida ko‘zdan kechirgan boisa-da, u ulaming 
tarkibiy xususiyatini ham tadqiq etdi. Masalan, uning fikricha, old 
tomonlar institutsionallashuvga moyil boiadi, chunki muayyan 
tomonda yuz beradigan hodisalar haqida «jamoaviy tasawurlar» hosil 
boiadi. 
Juda ko‘p 
hollarda, 
ijrochilar 
belgilangan 
rollami 
o‘ynashganida, ular bunday tomoshalar uchun m aium , belgilab 
boiingan 
old 
tomonlami 
aniqlaydilar. 
Natijada, 
Goffman 
ta’kidlaganidek, old tomonlami yaratish emas, balki tanlash
352

---

tendensiyasi mavjud. Bu g‘oya biz odatda ko‘pchilik ramziy 
interaksionistlardan kutganimizdan ko‘ra ko‘proq tarkiblashtirilgan 
obrazni ifodalaydi.
Shunday tarkibiy yondashuvga qaramay, GofFman eng qiziq 
yutuqlarga interaksiya sohasida erishgan. Uning ta’kidlashicha, 
odamlar peshsahnadagi tomoshada odatda o‘zlarining ideallashtirilgan 
manzarasini taqdim etishga harakat qilganliklari sababli, ular o ‘z 
tomoshalarida nimanidir yashirishlari kerakligini tushunadilar.
Birinchidan, ijrochilar ehtimol, xufyona ko‘ngilxushliklami 
(masalan, alkogol iste'molini) yashirishni istashi mumkin. Ular bu 
tomoshadan aw algi vaqtda yoki o‘tmishda yuz bergan bo‘lishi 
(masalan, narkomanlar kabi) va hozirgi sahna tomoshasiga to‘g‘ri 
kelmasligi mumkin.
Ikkinchidan, ijrochilar ehtimol, tomoshani tayyorlash vaqtida yo‘l 
qo‘yilgan xatolami hamda ulami tuzatish bo‘yicha ko‘rilgan 
choralami yashirishni istashi mumkin. Masalan, taksichi ehtimol, 
aw aliga noto‘g‘ri yo‘nalishda yurganini yashirishga harakat qilishi 
mumkin.
Uchinchidan, ijrochilar faqat yakuniy mahsulotlami ko'rsatishi va 
ulami tayyorlash jarayonini yashirishi mumkin. Misol uchun, 
professorlar m a’ruzaga tayyorgarlik ko‘rish uchun bir necha soat 
sarflashi mumkin, ammo ular ehtimol, o ‘zlarini materialni doim 
yaxshi bilgandek ko‘rsatishi mumkin.
To‘rtinchidan, ijrochilar yakuniy mahsulotni yaratish chog‘ida 
qanday og‘ir ishlar qilinganini ommadan yashirishlari mumkin. Og‘ir 
ishlar esa, «jismonan порок, yarimqonuniy, shafqatsiz va beadab» 
vazifalami o‘z ichiga olishi mumkin.
Beshinchidan, ma’lum bir rolni o‘ynay turib, ijrochilar ehtimol, 
boshqa biror bir