Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va metodologiyasi

Asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar
 
1. Саломов Р.С. Спорт машғулотнинг назарий асослари – Тошкент., Ўз ДЖТИ, 2005 йил - 
238 б.
2. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., “Iqtisod -moliya” 
2008 yil - 300 b.
3. Матвьев Л.П. Теория и методика физического воспитание Москва – 2005 г. 
Qo’shimcha adabiyotlar 
1. Гончарова О.В. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини ривожлантириш Тошкент., 
Ўз ДЖТИ, 2005 й - 171 б.
2. Туленова Х.Б. Малинина Н.Н., Умумривожлантирувчи машқларни ўргатиш методикаси, 
ТДПУ, 2005 й 
Xorijiy adabiyotlar
1.
Cratty B. Movement behavior and motor learning. Philadelphia. Lee and Febliger.- 1973. 
Elektron ta’lim resurslari
1. www.tdpu.uz 
2. 
www.pedagog.uz

---

85 
Mavzu. Magistrlarni faollashtirishga yo'naltirilgan jismoniy tarbiya shakllari, uslublari, har-xil 
zamonaviy vositalar.
Reja: 
1.Magistrlarni faollashtirishga yo'naltirilgan yoppasiga, ketma-ket yakkama-yakka, guruh, 
musobaqa, o'yin, aylanma trenirovka uslublari va har xil zamonaviy vositalar yordamida 
foydalanish bilan faollashtiradi haqida ma'lumotlarga ega qilish. 
 
Har bir harakat faoliyatlarga jismoniy tarbiya jarayonida, maxsus mashgulotlarda o’rgatish 
uchun o’qituvchi turli o’rgatish usullarini, yo’llarini bilishi kerak, o’quvchilar esa harakatlarga o’rganish 
usullariga ega bo’lishlari lozim. 
Qanday qilib o’quvchilarga bilim berish, ko’nikma va malaka hosil qilish, ya’ni turli 
harakatlarga o’rgatish kerak. Bu o’qituvchining eng muhim vazifalaridan biridir. O’rgatish usullari turli-
tuman bo’lib, ulardan kerakligini tanlab olish va unumli uni qo’llash, o’qituvchining pedagogik san’atiga 
bog’liq. O’quvchilarga tushuntirish, ularga bilim berish, munosabatda bo’lish, o’quvchilarning mustaqil 
o’zlari bajarishlariga va ishlariga ta’sir etish "metod" deyiladi. Bu usullarni ayrim o’rgatish vazifalar 
asosida amaliyotda qullanilishi va amalga oshirilishi metodika deyiladi. 
METOD - yunoncha atama bo’lib, aynan nimagadir 
«
yo’l
»
degan ma’noni anglatadi, ya’ni maqsadga 
erishish yo’lini bildiradi. Demak, har bir metodda har xil usullar mavjud. Bu usullar faqatgina bayon etib 
qolmasdan, balki o’quvchilarga, bolalarga o’rgatish sifatida ham qo’llaniladi. O’rgatish jarayonida 
o’qituvchi berayotgan bilim o’quvchilar tomonidan har xil qabul qilinadi. Biri tez o’rganadi, ikkinchisiga 
ko’proq vaqt talab etiladi. 
Shuning uchun o’rgatish samaradoligi o’qituvchining to’g’ri usullarni tanlash va ishlata bilishiga 
bog’liq. Bu metodlarni tanlashda vazifalar, tarbiyalashni ta’minlovchi o’rgatish xarakteri, o’quv 
materiallariga, ularning imkoniyatlari, mashgulot sharoitlari hisobga olinadi. 
Shuning uchun quyidagi jismoniy tarbiya metodlarni ko’rib chiqish, ularning mazmunini to’g’ri 
tushuna olish lozim. 
Jismoniy tarbiya jarayonida turlicha metodlar qo’llaniladi. Ular yoki bevosita, hissiy qabul etish, 
yoki so’z orqali yoki amaliy harakat faoliyatidan foydalanishga asoslangandir. Jismoniy tarbiya metodlariga 
asosan amaliy harakat faoliyati kiradi, lekin birorta ta’lim tarbiyani so’z va ko’rgazmalailik metodlarga 
asoslanmasdan turib olib borib bo’lmaydi. Bu esa jismoniy tarbiyada o’ziga xos xususiyatlarga ega. Shuning 
uchun jismoniy tarbiya metodlari bilan bir qatorda shu jarayonga kiruvchi boshqa hamma metodlarni 
aks ettiradi. 
Jismoniy tarbiya hamma metodlarining muhim asoslaridan biri jismoniy yuklanishni 
boshqarish va uni dam olish bilan almashtirish tarkibi tashkil etadi. 
Jismoniy yuklanish deb jismoniy mashqlarni organizmga ta’sir etuvchi hamda sodir 
bo’ladigan ob’ektiv va sub’ektiv qiyinchiliklarni engish darajasiga aytiladi. Jismoniy yuklanish 
organizmning ish potentsiali sarflanishi va charchash bilan bevosita bog’liq bo’lib, charchash jismoniy 
yuklanish bilan ifodalangan tiklanish jarayoni ro’y beradigan dam olish bilan bog’liqdir. Shunday 
qilib, nagruzka charchash orqali il qibiliyatini tiklash va oshirishga olib keladi. 
Jismoniy yuklanishning samaradorligi uning hajmiga va shiddatiga to’gri keladi. Nagruzkaning 
xajmi deb ayrim mashqlarning ko’p vaqtli ta’sirchanligi shuningdek ma’lum bir vaqt bajarilgan jismoniy 
ishlarning miqdoriy yigindisiga aytiladi. 
Jismoniy yuklanishning shiddati uning har bir vaqtdagi ta’sir kuchi, funktsiya kuchlanganligi, 
ta’sirning bir vaqtdagi qiymati bilan xarakterlanadi. Shiddat ko’rsatkichlari: harakatni tezliligi, 
ishlarning quvvati, qarshiliklar og’irligi, shuningdek mashqlar bajarilishini tezligi va h.k. 

---

86 
Jismoniy yuklanish - jismoniy tarbiyaning turli metodlarida standart va takrorlash mashq 
metodi har bir vaqtida o’zining tashqi parametrlari bilan amaliy bir xil vaqtida o’zining tashqi 
parametrlari bilan bir xil va o’zgaruvchan bo’ladi. Ikkala tipdagi jismoniy yuklanishlardan foyda, 
charchash hosil qilgan bir faoliyatdan boshqa ikkinchi faoliyatga o’tish bo’lishi mumkin. 
Jismoniy yuklanish qismlari oralig’ining uzoqligi tiklanish jarayonining sodir bo’lishi 
qonuniyatlari va yo’naltirish ta’sirlari asosida o’rnatiladi. Intervalni 4 tipi mavjud: 
1) To’liq interval; 2) Qattiq yoki subinterval, 3) Ekstrimal yoki superintervalnsh; 4) Mini-maksi 
oralig’i 1. To’liq yoki ordinal interval bu keyingi yuklanish qismigacha amaliy to’liq il qobiliyati 
tiklanishi. Bunda ishni qushimcha funktsiya kuchlanishsiz amalga oshirish imkonini beradi. 
2. Qattiq intervalda keyingi yuklanish qismi etarlicha tiklanmagan vaqtga to’g’ri keladi - ma’lum 
vaqtgacha ishni davom ettirish mumkin, lekin tashqi son ko’rsatishida o’zgarishsiz bo’lishi va 
fiziologik hamda psixologik ko’rsatkichlari ortib boradi. (rasm) 
3. Ekstremal yoki superinterval intervali - bunda keyingi yuklanish qismi yuqori ilchanlik qobiliyati 
fazasiga to’g’ri keladi. Tiklanish jarayonining qonuniyatlari natijasida paydo bo’ladi. (rasm) Shunday qilib 
jismoniy tarbiya metodlari asoslarida jismoniy yuklanish va dam olishda to’g’ri foydalanish zarur.