Ájiniyaz atindagi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánlar fakulteti zoologiya, adam morfofizyologiyasi hám oni oqitiw metodikasi kafedrasi

Nasekomalarģa (insecta) ulıwma xarakteristika.
Shıbın-shirkeyler — tábiyatta júdá keń tarqalǵan buwın-ayaqlılar. Denesi bas, êî’kirek hám qarın bólimlerinen ibarat. Ayaqları 3 jup, basında bir jup murtları, êî’zleri hám jaqları bar. Kókirek bóliminde qanatları hám ayaqları jaylasqan. Bólip shıǵarıw organı — malpigi tútiksheleri, traxeya arqalı dem aladı. Júregi tútikshe tárizli, kóp kameralı, 40 ǵa jaqın otryadları bar.

Shıbın-shirkeyler klassifikaciyası.
Nasekomalar sistematikasında awız organları hám qanatlardın dizilisi tiykarg'i orindi iyeleydi. Nasekomalar jasının jaqlılar hám ashiq jaqlılar dep atalatug'in eki kishi klasqa, sonday-aq 30 dan aslam toparlarg'a bólinedi.

Tolıq ózgeriw menen rawajlanatug'in nasekomalar(Eumetamola) kishi bólmi.
Gúbelekler júdá sulıw hám hár qıylı bolıp, olardıń jer júzınde 150000 ǵa jaqın, Orta Aziyada birneshe mıńǵa jaqın túrleri tarqalǵan (2-súwret). Gúbeleklerdiń qanatları mayda qabırshaqlar menen qaplanǵan. Sonıń ushın olar qabırshaq qanatlılar dep ataladı. Qanatlarınıń reńi usı qabırshaqlarǵa baylanıslı boladı. Gúbeleklerdiń basınıń astında spiralǵa uqsap oralǵan nishteri bar. Nishteri tómengi jaq penen tómengi erniniń qosılıwınan payda boladı. Gúbelekler gúl nektarı menen azıqlanadı. Bunıń ushın olar nishterin tuwrılap, gúl ishine suǵadı hám nektarın sorıp aladı. Gúbelektiń qurt sıyaqlı lichinkasınıń denesi buwınlarǵa bólingen bolıp, qurt dep ataladı. Awız organları da gúbeleklerden ajıralıp, olar qattı azıqlıq zattı kemiriwge iykemlesken. Qurttıń kókirek bóliminde 3 jup haqıyqıy ayaqlar, qarın bóliminde 5 jup jalǵan ayaqlar boladı. Jalǵan ayaqlar juwan, buwınlarǵa bólinbegenligi hám taban bóliminde mayda ilmeksheleriniń bolıwı menen kókirek ayaqlarınan ayırilıp turadı. Qurtlar jalģan ayaqları jardeminde háreket qıladı. kókirek ayaqları menen azıģın uslap turadi.

2-súwret.
Aq gúbelek (Pieidae) toparı.
Kapusta aq gúbelegi - gúbelegi qanatın jayg`anda 55-60 mm keledi, aq-ashıq sarı reńli, qanatlarınıń júzi keń, aldıng`ı ushında keń qara dag`ı bar, arqa qanatlarınıń aldıng`ı shetinde bolsa birewden qara tochqa sıyaqlı dag`ı bar.
Analıq gúbelektiń aldıng`ı qanatlarında ekewden qara reńli, xarakterli bolg`an dag`ı bar. Murtları ag`ash sıyaqlı. Máyekleri shiyshesıyaqlı, reńi sarı, úlkenligi 1,25 mm, uzınına jaylasqan qabırg`alı. Er jetken qurtlarınıń uzınlıg`ı 40 mm, reńi sarg`ısh-jasıl, denesinde kóp qallar hám qara dag`ları bolıp, túksheler menen qaplang`an. Quwırshag`ı jabıq tipte, reńi sarı-ashıq jasıl, múyeshli, denesinde dag`ları hám qısqa ósimsheleri bar. Gúbelekler juplasıp máyek qoyıwg`a kirisedi. Máyegin 15-200 danadan top-top qılıp (jámi ortasha 200-300) atanaq gúlli ósimlikler japırag`ınıń astıng`ı tárepine qoyadı. Bir hápteden keyin qurtlar payda boladı. Jas qurtlar aldın top bolıp jasap, bir jerde azıqlanadı, 4-6 jastan tarqala baslaydı. Qurtlar 15-30 kúnde azıqlanıwdı toqtadı. Quwırshaqlanıw ushın qandayda bekkem turg`an nársege ózin jipek penen baylaydı. Kapusta aq gúbelegi bir jılda 4 awlad beredi. Quwırshag`ı túrli terekler, diywal tesikleri, qurılıs úskenelerinde qıslaydı. Mart-aprel aylarında oyanıp, gúbelekler shıg`adı. Bul jánlik ıssı kúndiz kúnleri ushadı. Keshte bolsa japıraq astında hám túrli pana jaylarda, qanatın tóbege juplastırıp, qıymıldamay otıradı. Kapusta aq gúbelegi hámme atanaq gúlliler hám jabayı otlarg`a zıyan jetkiziwi múmkin. Biziń keńliklerde hámme kapusta góbelegin biledi, onı aq balıq dep da ataydılar. Bul báhár menen baylanıslı. Berjaqimli jonzot ulıwma qawipsiz bolıp tuyulishi múmkin, biraq baqda bolǵanlar bul gúbelekti tek zıyankes dep biliwedi.


3-súwret. Kapusta aq gúbelegi
Ózbekstan sharayatında bul zıyankes orta hám kesh piser kapustanı kúshli zıyanlaydı. Jazg`ı kapustada zıyankeslerine qarsı gúres ilajları sapalı túrde islenbese ónimdarlılıqtı 60-70 % kemeytirip jiberedi.