Ájiniyaz atindagi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánlar fakulteti zoologiya, adam morfofizyologiyasi hám oni oqitiw metodikasi kafedrasi

Shıbın-shirkeylerdiń tábiyatdaģı hám insan iskerligindegi áhmiyet.
Júdá hár-turli hám kóp sanlı boliwi sebepli nasekomalar tábiyatta payda bolip turatug'in zatlar almasıwında belgili áhmiyetke iye boladi. Olar gúlli ósimliklerdi shanlatıp, ónimdarlıg'in asıradı. Evropa mámleketlerinde ósetug'in gúlli ósimliklerdiń 30% ke jaqını, tropikalıq jerlerde bolsa yarımınan kóbi nasekomalar járdeminde shanlanadi. Perde qanatlılar tiykarg'i shanlatıwshi nasekomalar esaplanadi. Shanlaniwda eki qanatlılar, gúbelekler, belgili dárejede qonizlar da qatnasadı. Ayırım ósimlikler, misali, grechixa, ayg abag ar siyaqlı ósimlikler tek nasekomalar menen shanlanadi. Nasekomalar járdeminde shańlanatug in ósimlikler entomofil delinedi. Entomofil ósimliklerdi nasekomalar shańlatpasa uliwma tuqim payda qilmaydı. Evolyuciya processinde nasekomalar menen gúlli ósimlikler ortasında ózine tán ikemlesiwler payda bolg'an. Tiykarınan, nasekomalardın soriwshi tumisg'i gúlden nektar jiynawg'a, iyisti seziw hám renlerdi ajratıp biliw qábileti bolsa nektar beriwshi güllerdi ansat tabiwina járdem beredi. Gúlli ósimlikler gúlinin düzilisi, reni, iysi hám nektar islep shig ariwi nasekomalardı ózine tartıwg'a ikemlesiwdiń baslı belgisi esaplanadi. Gülli ósimlikler (jabiq tuqımlılar) hám shanlatıwshi nasekomalardın evalyuciyası öz ara tig'iz baylanıslı ekenligi kópshilik alımlar tárepinen aytıp ótilgen.
Nasekomalardan alınatug'in ónimler insan ushin azıq hám kiyim kenshek, farmaceptika hám boyawshiliq sanaatı ushin zárúr shiyki zat bolip esaplanadi. Aziq-awqat hám jipek aliw maqsetinde adamlar pal hárreleri hám tut jipek qurtin áyyemnen qolg'a úyretken. Házirgi waqitta palshiliq hám jipekshilik awil xojalig'inin tiykarg'i tarmaqlarınan biri bolip tabıladı. Nasekomalardan alınatug'in ónimler farmacevtika sanaatında, túrli dári-darmaqlar hám boyawlar aliw maqsetinde de paydalanıladı.
Juwmaqlaw
Men bul kurs jumısım aqırında usını juwmaqlap aytpaqshıman tiri organizm ózine tán qásiyetke iye, bul onı sirtqi ortalıq penen baylanıstıradı. Kurs jumsım Shıbın-shirkeyler klassifikaciyası haqqında bular tábiyatta júdá keń tarqalǵan buwın ayaqlılar tipine kiredi. Shıbın-shirkeyler paydalı hám ziyanlı bolıp keledi. Bulardıń kesellik tarqatishi shibin-shirkeylerde bar. Bizler solar menen kesellenbesten onıń aldın alıwımız kerek. Olardan qorģanımız ushın tazalıqqa gigiena qaģıydalarına ámel etiwimiz kerek. Biziń mámleketimizde kesellik tarqatıwshı shibin-shirkeylerge qarsı gúres bir qansha jóneliste alıp barılıp atır. Nasekomalar júdá hár-turli hám kóp sanlı boliwi sebepli nasekomalar tábiyatta payda bolip turatug'in zatlar almasıwında belgili áhmiyetke iye boladi. Olar gúlli ósimliklerdi shanlatıp, ónimdarlıg'in asıradı hám nasekomalardan alınatug'in ónimler insan ushin azıq hám kiyim kenshek, farmaceptika hám boyawshiliq sanaatı ushin zárúr shiyki zat bolip esaplanadi.
Shıbın-shirkeyler jer júzinde keń tarqalģan bolıp, Kapusta egini mayda jánliklerdiń rawajlanıwı ushın qolaylı stadiya bolıp, vegetatsiya dáwirinde bul eginde jeti túrdegi qáwipli zıyankesler zıyan berip rawajlanadı.
Zıyankeslerden 5 túri: gúzlik sovka, kapusta kúyesi, kapusta aq gúbelegi, kapusta shırınshası hám aqqanat zıyankesleri dominant túr esaplanadı.
Kapustada zıyankeslerden sanı jag`ınan kapusta shırınshası ústinlik qıladı. Olardıń sanı bir ósimlikte ortasha 10 danadan 1000 danag`a shekem kóbeyedi